Nijverheid aan het Zaailand
12
Paul Bron Toen de eerste voorvader van onze familie, Wilhelm Funcke naar Leeuwarden
kwam, samen met zijn broer Joannis, vestigde hij zich aan het Zaailand, waar hij
woonde tot 1811 en waar hij zich toelegde op de weverij. (Zie Leovardia nummer 9).
Dit feit maakte me nieuwsgierig. Hoe was dit gebiedje ontstaan, hoe zag het er uit,
wat gebeurde er, wie woonden er zoal in het begin van de bebouwing, maar ook
rond 1800, toen onze familie daar neerstreek?
Wanneer we kijken naar de kaart van
Leeuwarden, die Johannes Sems in 1603
uitgaf, dan ligt de in 1594 voltooide stads
gracht in het zuiden van de stad op de
plaats van het huidige Ruiterskwartier,
maar dan iets meer richting Zaailand,
zeg maar door de Harmonie en het Paleis
van Justitie, door de parkeerkelder en het
winkelcentrum. Buiten die gracht bevon
den zich weilanden en bouwland. Hier
hadden de burgers hun akkertjes en er
liepen geiten en schapen. Er waren bepa
lingen opgesteld over de wijze waarop en
het tijdstip wanneer men de mest van de
beesten moest afvoeren en over de manier
waarop men met het vee 's morgens een
beetje vlot en netjes de stad moest ver
laten. Aanvankelijk bestond het plan om
de Oudegracht, zoals de zuidelijke stads
gracht hier heette, aan beide zijden te
bebouwen. Wanneer dat was gebeurd was
het Wilhelminaplein (waarom noemen
we dat ook officieel niet weer gewoon het
Zaailand?) nooit ontstaan in die desolate
vorm die het naar mijn smaak nu heeft en
dat is jammer.
Tot het midden van de zeventiende
eeuw lag de onbestrate en onbeplante
vlakte van het Zaailand er zeer verwil
derd bij, terwijl de Oudegracht eigenlijk
voor schepen niet goed bevaarbaar was.
Hierin kwam verbetering toen een aan
tal bewoners aan de noordzijde van de
gracht besloot deze met houten wallen te
beschoeien. Het stadsbestuur zorgde voor
het bevaarbaar maken ervan. Met behulp
van soldaten werd in 1687 de bijna dicht
geslibde gracht uitgediept en kwamen er
twee nieuwe bruggen over de gracht ter
hoogte van de Oude Doelesteeg en de
Hoedemakerssteeg. Een jaar later werd
aan weerszijden een dubbele rij linden
geplant, waardoor er voor de burgers uit
de stad een fraai wandelgebied ontstond
tussen het Klein Schavernek en de Wir-
dumerpoort. In 1697 werd de veemarkt
verplaatst van de Nieuwestad ZZ naar een
plek bij deze poort ter hoogte van de Mercu-
riusfontein. De Oudegracht werd gedempt
in 1845 omdat de ruimte nodig was voor de
bouw van het Paleis van Justitie.
De oorsprong van de naam Zaailand
heeft in het verleden vaak geleid tot spe
culaties. Zo heeft men wel gedacht aan de
Saaijen stoffen die hier geweven werden
of aan het stenen beeld van een zaadzaai
er uit 1648 in een van de gevels. Beide
interpretaties kloppen volgens onze vroe
gere stadshistoricus Wopke Eekhoff niet,
omdat de naam al in gebruik was voor er
het eerste huis in 1644 werd gebouwd. Ter
onderscheiding van weilanden werden de
bouwlanden in die tijd vaak zaailanden
of 'bezaeyde landen' genoemd. In archief
stukken lezen we 'aan de vesten int Saai-
land' en ook 'een stuk nieuws omgeploeght
zayland buiten de Vrouwenpoort'. In 1522
wordt de voorloper van het Zaailand nog
aangeduid met Soyertzfenne, het enige
bouwland Seedlandt) in de onmiddel
lijke omgeving van Leeuwarden met een
zekere omvang.
Uitsnede van de stadsplattegrond van Johannes Sems uit 1603. Aan de zuidwestzijde wordt de
stad nog begrensd door de Oude Herengracht langs het Ruiterskwartier