'T KLEINE KRANTSJE
«ES»-
VIJFTIEN JAAR JOODS LEVEN
IN LEEUWARDEN 1930-1945
4S
fenno
VOOR LEEUWARDEN EN DE WIJDE WERELD ER OMHEEN
pagina 7
Op de achtste november 1942,
de dag van de geallieerde lan
dingen in Marokko en Algerije,
voert Adolf Hitler, de Führer
van het Derde Rijk, het woord
in München. Hij rept over het
gewelddadig neerslaan van alle
binnenlandse oppositie en hij
laat, voor de zoveelste maal,
zijn toorn neerdalen op de Jo
den.
"Ook een andere macht, die
eens in Duitsland zeer actief
was" zo bralt hij, "heeft onder
tussen ervaren, dat de natio-
naal-socialistische voorspellin
gen geen holle frasen zijn. Het
is de voornaamste macht waar
aan wij al het ongeluk danken:
het internationale Jodendom. U
zult zich nog de Rijksdagzitting
herinneren waarin ik verklaar
de: Als het Jodendom zich
soms inbeeldt een internationa
le wereldoorlog tot uitroeiing
van de internationale rassen te
kunnen ontketenen, dan zal het
resultaat niet de uitroeiing van
de Europese rassen, maar de
uitroeiing van het Jodendom in
Europa zijn. Men heeft mij
steeds als profeet uitgelachen.
Van hen, die toen lachten, la
chen thans tallozen niet meer,
en die nu nog lachen, zullen
het misschien binnenkort ook
niet meer doen."
De uitroeiing van het Joden
dom in Europa.Wat moeten
zijn toehoorders denken van
zo'n kreet? En wat denken de
Joden, die het citaat lezen in
de krant? Zou dat nou geen
grootspraak zijn? Het laat geen
twijfel: velen lezen er gewoon
overheen en schenken er geen
bijzondere aandacht aan.
Maar anderen vatten het toch
als een waarschuwing op. Har-
tog Beem bijvoorbeeld, leraar
Duits aan de Gemeente H.B.S.
en een vooraanstaand figuur in
het Joodse leven in Leeuwar
den. Hij acht het nu de hoogste
tijd te gaan onderduiken en sa
men met zijn vrouw, Rozette
Kannewasser, vindt hij een
gastvrij onderdak bij een van
zijn collega's van de H.B.S., de
leraar scheikunde ir. Willem
Koster van Groos, die in de
Potgieterstraat woont.
Voor de beide kinderen, Eva,
tien jaar oud en Abraham, bijna
acht, wordt tegelijkertijd een
plaats gevonden bij een jong
echtpaar en een oudere dame
in Ermelo.
Op een kille, regenachtige dag
komt het gezin Beem aan in de
Gevangenen aan het werk in de
concentratiekamp Mauthausen.
Potgieterstraat. Alleen wat dier
bare spulletjes draagt het met
zich mee, gewikkeld in een ta
felkleed. Al het andere hebben
zij moeten achterlaten in hun
huis aan de Willem Lodewijk-
straat. Anderhalf uur blijven
Hartog en Rozette in een ka
mer apart om afscheid te ne
men van hun kinderen. Die
gaan dan direct op de trein
naar Ermelo. Wat de ouders
niet kunnen bevroeden is dat
zij de kleintjes nooit meer terug
zullen zien.
Het echtpaar Beem is nog
maar een paar dagen in veilig
heid of er vertrekt vanuit Wes-
terbork weer een trein naar
Auschwitz met honderden Jo
den, die er nog dezelfde dag
worden vergast. Niet minder
dan zevenentwintig van hen
zijn afkomstig uit Leeuwarden.
De oudste, de borstelmaker
Izaak Akker van de Nieuwebu-
ren is bijna tachtig, de jongste
Judith Rebecca Keizer, het
dochtertje van de reiziger in
suikerwerken Heiman Keizer uit
de Breedstraat, is op de dag af
acht maanden oud. Onder de
slachtoffers zijn ook de in Roe
menië geboren moeder van Ju
dith, de tweeendertig jarige Ca-
cillie Scharf, Israël de Jongh
van de Spanjaardslaan met zijn
dochters Rachel (29), Bernadi-
na (25) en Nicolina (23), de
oude heer Jacob Franken (72)
uit de Veestraat en de biblio
thecaris van de Openbare
Leeszaal. Jacques van Dijk
(64) met zijn vrouw Rachel
Buena de Mesquita (70).
Vier dagen later wordt er weer
een groot aantal Leeuwarders
de gaskamers binnengedreven;
ditmaal vierentwintig met velen
uit het hart-van de oude bin
nenstad; slager Gerrit de Wilde
van de hoek van de Breed
straat en de Put, zijn vrouw
Schoontje Dwinger en hun
jongste dochter Greta (22),
Emichje Benninga, de vrouw
van de winkelier in parapluies
Arend Stoppelman uit de Slot
makersstraat en haar kinderen
Saartje (17) en Salomon (14)
en acht leden van de bekende
familie Woudstra van de Voor
streek en de Nieuwestad: Nat
han (52), Marcus (80), Mannes
steengroeve van het beruchte
(55), Jacob (48), Esther Woud-
stra-Veerman (39), Marcus (13)
en Albert (7).
Op de 11e december van dit
noodlotsjaar 1942 vallen er nog
eens drieentwintig Leeuwarder
slachtoffers en vier dagen later
moeten er nog vijftien Leeuwar
ders in Auschwitz het leven la
ten.
Nu is het ook de bekende Har
tog Cohen, de "zuurkoning" uit
de Speelmansstraat die wordt
vermoord, net als zijn vrouw
Kaatje Feitsma, die als winke-
lierse in garen en band en sui
kerwerken in de stad bekend
heid genoot.
Ook tot de slachtoffers behoren
het echtpaar Mozes en Roosje
van der Kaars, dat jarenlang in
de Breedstraat een slagerij
heeft gehad en dat de laatste
tijd in de Tjerk Hiddesstraat
woonde en hun collega Jacob
van der Hoek uit de Slotma
kersstraat, die samen met zijn
Duitse vrouw Gertrude Neu
mann wordt gedood.
Uitgeroeid wordt nu ook het
heie gezinnetje van Polak, een
winkelier in patent-geneesmid
delen van de Weaze, Leendert
zelf (42), zijn vrouw Louisa
Krammer (39) en hun zoontjes
Manuel (11) en Eddy (5).
Intussen hebben de bezetters
ook de drieenveertig jaar oude
Alexander Katan uit de Leeu
werikstraat in hun klauwen ge
kregen. Alex Katan, correspon
dent en leraar in talen, is zwaar
invalide en kan zich slechts
voortbewegen in een wagentje;
het is zijn vrouw, die dikwijls
het karretje duwt.
Zijn invaliditeit mag hem niet
baten - integendeel, de Duit
sers zijn in zijn misvormdheid
geïntereseerd. Zij slepen het
kleine mannetje naar het be
ruchte concentratiekamp Maut
hausen in Oostenrijk. Daar ste
ken ze hun arrestant in een
speciaal voor hem gemaakt
boevenpakje en zetten ze hem
op de foto, terwijl een naast
hem opgeprikte centimeter aan
geeft hoe klein hij wel is. Ver
volgens wordt hij ook naakt ge
fotografeerd, van voren en van
achteren. Dan wordt Alexander
Katan gedood, waarna zijn ge
raamte wordt geprepareerd. En
daarna kan de S.S. fotograaf
nogmaals in actie komen. Voor
het maken van de vierde foto,
die deze serie completteert.
Sinds het onderduiken van Har
tog Beem heeft Abraham Kuyt
de leiding van de sterk uitge
dunde Joodse School, die nu is
ondergebracht in een pand aan
de Emmakade. De heer Kuyt
die leraar was aan de Rijks
H.B.S. woont met zijn vrouw
Estella Spangenthal in de Alma
Tademastraat. Op de derde fe
bruari 1943 vallen ook zij in
Duitse handen. Samen met hun
kinderen Sophia (18) en Willy
(14) worden ze gedeporteerd.
Negen dagen later wordt het
gehele gezin in Auschwitz om
gebracht.
Op diezelfde dag vinden ook
Jacobus Velleman, uit de
Steynstraat, zijn vrouw Saartje
Drielsma en het jongste doch
tertje Rachel (13) in dit vernieti
gingskamp hun droevig einde.
Wat wordt er van al deze ver
schrikkingen bekend in Neder
land?
Niets mogen we wel zeggen.
Er gaan hier en daar en zo nu
en dan, wel eens geruchten,
maar wie gelooft daarin? Zelfs
wat Radio Oranje en het Ne
derlands Nieuws van de B.B.C.
te vertellen hebben, vindt hier
geen geloof. Het is eigenlijk
ook te erg om het te kunnen
geloven.
"In Polen" zegt de Engelse
zender, "dat de Duitsers tot
hun voornaamste abattoir heb
ben gemaakt, worden de Jo
den, met uitzondering van en
kele voor de oorlogsindustrie
noodzakelijke, geschoolde ar
beiders, systematisch wegge
voerd uit de ghetto's, die de
Duitse indringers hebben inge
steld. Van hen, die weggevoerd
werden, wordt later taal noch
teken vernomen. De krachtigen
onder hen worden langzamer
hand doodgewerkt in arbeids
kampen. De zwakken laat men
sterven van koude of honger,
of zij worden bewust door mas
sa-executies afgeslacht.
Het aantal slachtoffers wordt
geschat op vele honderddui
zenden."
Een foto, gemaakt in betere dagen in het café Neuf aan de Voorstreek waar veel Joodse stadgenoten
kwamen te biljarten. Geheel rechts de bekende Nico Woudstra van de schoenenzaak aan de
Nieuwestad. In het midden, boven de man met de beker, zijn broer Mannes Woudstra van de
Voorstreek.