DODELIJKE DILEMMA'S
IN HET FRIESE VERZET
'T KLEINE KRANTSJE
DE AVONTUREN VAN
JUFFROUW KNIP EN KNAP
NIEUW BOEK YPE SCHAAF
13. Vijftig jaar na de bevrij
ding.
Op zaterdagmiddag 8 april
1995 zijn juffrouw Knip en
Knap te gast bij oom Piet in
Huizum.
Knap: 'Vandaag over een week
is het vijftig jaar geleden dat
Huizum en Leeuwarden zijn be
vrijd. U was toen ruim vijf
jaar.herinnert u zich die dag
nog oom Piet?'
Piet: 'Zondag vijftien april niet,
maar maandag zestien april
wel. Om twaalf uur 's middags
kwamen Canadese tanks door
de Huizumerlaan. Dat de oor
log toen voorbij was besefte ik
me terdege, vooral omdat mijn
vader gezegd had dat hij niet
meer hoefde onder te duiken
en hij alle dagen weer thuis
kwam.'
Knap: 'Hij had een schuilplaats
in een kast op de overloop. Hij
heeft het me wel eens laten
zien.'
Piet: 'Ja, een ingang achter in
de klerenkast en dan zat hij let
terlijk en figuurlijk onder de
pannen.'
Knip: 'Maar dan was uw vader
toch thuis?'
Piet: 'Hij werkte ook buiten Hui
zum, in Stiens, Lekkum, Wijt-
gaard.dan dook hij onder bij
omke Willem en tante Bet.'
Knap: 'Die heb ik niet gekend.'
Piet: 'Tante Bet, eigenlijk Eliza
beth, was een zuster van jouw
beppe.'
Knap: 'O ja, nu weet ik het
weer, maar ik ken ze alleen
van foto's.'
Knip: 'Was het niet gevaarlijk in
huis met razzia's?'
Piet: 'Als mijn vader zich bij
een razzia moest verstoppen in
huis bracht mijn broer mij bij
mijn beppe aan het Pasveer,
aan de Wirdumervaart.'
Knip: 'Bestaat het Pasveer
nog?'
Piet: 'Ja, maar er staan nu
nieuwe woningen. We kunnen
er wel eens kijken.'
Knap: 'Was u ook bij de brand
Het Old Burger Weeshuis voor
en na de brand aan de voora
vond van de bevrijding. (Uit het
fotoarchief van Dirk Swierstra)
van het Burgenweeshuis aan
het Zaailand?'
Piet: 'Nee, toen lag ik in bed.
De brand ontstond zaterdag
avond veertien april tegen mid
dernacht. De ruïne heb ik daar
na wel gezien. Dat vond ik toen
een luguber gezicht.'
Knip: 'Hoe ontstond die brand?'
Piet: 'De Duitsers hadden het
weeshuis in gebruik en bij hun
vlucht staken ze alle belasten
de papieren en het gebouw in
brand.'
Knip: 'Verbrandden er die nacht
nog meer gebouwen?'
Piet: 'Het Paleis van Justitie'
werd ook aangestoken maar
kon tijdig geblust worden. De
Duitsers hadden wel toegezegd
meer gebouwen te laten ontplo-
fen. Gelukkig kwamen ze die
afspraak niet na.'
Knip: 'Waar stond dat weeshuis
precies?'
Piet: 'Waar nu het kantoor van
de Waterleiding staat. Dat ge
bouw stamt uit negentienvie
renzestig en is een ontwerp
van Johannes Vegter.'
Knap: 'De HTS aan de Vondel
straat is toch ook van Johan
nes Vegter?'
Piet: 'Ja.
Knap: 'De HTS vind ik een
fraaier bouwwerk dan de Wa
terleiding.'
Piet: 'Ja, maar de HTS heeft
Vegter twaalf jaar na het kan
toor van de Waterleiding ont
worpen.
Knap: 'Na de oorlog zijn er
meer gebouwen verbrand en
gesloopt dan in de oorlog.
dat hadden de mensen tijdens
de bevrijding zeker niet ver
wacht!'
Piet: 'Nee, als er geen oorlog
geweest was stond het Burger
weeshuis er waarschijnlijk ook
niet meer.'
Knap: 'Vindt u dat wij de Duit
sers bij de bevrijding moeten
uitnodigen?'
Piet: 'Nee, ik heb niets tegen
de Duitsers maar een nationale
feestdag is voor de Nederlan
ders. Wij gaan ook niet naar de
nationale feestdagen van de
Duitsers. Bovendien was het
ook geen gewone oorlog, in dit
geval is de gedachte alleen al
absurd. Op tien mei negentien
veertig kwamen ze als dieven
in de nacht zonder oorlogsver
klaring ons land binnen en ze
deden ook nog net alsof ze het
voor ons deden. En wat ze met
onze joden hebben gedaan is
nooit te vergeven. De meeste
politici hebben de oorlog niet
meegemaakt en kunnen er dus
zo lankmoedig overdenken.'
Knip: 'Heeft u ook razzia's
meegemaakt?'
Piet: 'Ja, één keer in het laatst
van de oorlog. Mijn vader was
niet thuis. Een jonge soldaat
vroeg aan mijn moeder of haar
man ook thuis was. Hij was
heel beleefd en vriendelijk. Hij
ging ook niet op zoek. Ik weet
nog dat hij me over mijn bol
aaide.
Knip: 'Was u niet bang?'
Piet: 'Nee, want de soldaat was
erg aardig. In het begin van de
oorlog werden de razzia's uit
gevoerd door de SS en vrijwilli
gers. Aan het eind van de oor-
Er zijn in het Friese verzet te
gen de Duitsers tussen 1940
en 1945 twee "dodelijke dilem
ma's" naar voren gekomen. In
de eerste plaats dat van het
zogenaamde veemgericht en
de liquidaties en in de tweede
plaats dat van de geruchtma
kende Esmée van Eeghen, een
charmante jongedame, die een
tijdlang bij ons in Leeuwarden
woonde en (illegaal) werkte.
In het verzet zijn zogenaamde
Knokploegen ontstaan met als
doelen het vernietigen van per
soonsgegevens op Arbeidsbu
reaus en Gemeentehuizen en
het stelen van bonkaarten en
persoonbewijzen voor onder
duikers. Deze KPs kwamen bij
na allemaal vroeg of laat voor
de vraag te staan of het tot hun
taak behoorde om verraders,
die het leven van verzetsmen
sen en onderduikers in gevaar
brachten, te liquideren.
VEEMGERICHT
In Friesland is een poging ge
daan om aan deze liquidaties
een zekere rechtmachtigheid te
verschaffen in het zgn. veem
gericht, waarbij in het geheim
drie rechters vonnissen velden.
In het eerste deel van dit boek
wordt voor het eerst gepro
beerd om de gang van zaken
rond dit veemgericht zo nauw
keurig mogelijk te beschrijven
en in het kader te plaatsen van
log meestal door
dienstplichtigen en die baalden
net zo van de oorlog als de Ne
derlanders.'
Knap: "SS is ook maar een
woord voor alle militante solda
ten, die komen in alle legers
voor.'
Knip: 'Weet u nog meer van de
oorlog?'
Piet: 'Niet zoveel maar ik herin
ner me nog goed het overvlie
gen van de Tommy's naar
Duitsland en terug naar Groot
Brittannië. Onder het gebrom
van de Lancaster bommenwer
pers kon ik goed slapen. Wist
ik veel wat ze uitvraten?'
Knap: 'Ja, maar oorlog is oor
log.'
Piet: 'Dat weet ik wel, maar het
platgooien van Dresden was
een oorlogsmisdaad. Dit had
niets met militaire doelen uit te
staan en de oorlog was toen
ook al in de eindfase.'
Knap: 'De Duitsers waren toch
ook niet veel beter? Rotter
dam?'
Piet: 'In Dresden kwamen veel
meer mensen om dan in Rot
terdam tijdens mei negentien
veertig.'
Knip: 'Er is nog steeds oorlog,
nu weer in Rusland.'
Piet: 'Ja, ook al noemt Jeltsin
de andere liquidaties, die in
Friesland hebben plaatsgevon
den.
Bij zijn onderzoek stuitte de
schrijver daarbij op liquidaties
van uitgesproken verraders,
maar ook op vergissingen en
zelfs op onvermijdelijk geachte
liquidaties van joodse onderdui
kers. Hoewel het verzet bij de
bevrijding afgesproken heeft
om over de liquidatie nooit
weer te praten is de legpuzzel
van de feiten vrijwel compleet.
Esmée van Eeghen is een
mooie vrijpostige intelligente
patriciërsdochter uit Amsterdam
die via jodenhulp in het Leeu
warder verzet belandt. Zij wordt
de rechterhand van KP-leider
Krijn van den Helm. Zij is een
vreemde eend in de Friese ver-
zetsbijt, die toch gewaardeerd
wordt om haar durf en haar
trouw.
Dan wordt ze verliefd op een
Duitse officier, die geen nazi is.
Ze wil uit het verzet stappen en
beseft niet dat het verzet dat
niet kan toestaan. Het loopt uit
op een drama dat haar het le
ven kost.
Na de oorlog is er veel gepraat
en geschreven over Esmée.
Heeft ze na haar arrestatie
door de SD verraad gepleegd?
Was ze alleen maar een wis
pelturige handige jonge vrouw,
die niet begreep wat voor risi
co's ze haar collega's in het
pagina 13
zich niet meer communist, de
streken van Stalin heeft hij nog
niet verloren. Een democraat is
hij bepaald niet. Wij konden na
de oorlog ook moeilijk onze ko
lonie opgeven en hetzelfde zie
je nu in de voormalige Sovjet
Unie. Er speelt nog iets anders.
Als staat en kerk één zijn is het
met de rechten van de mens
gedaan. Dat zag je met Karei
de Grote en zijn opvolgers, met
Josef Stalin en Adolf Hitler, nu
met Iran en straks misschien
nog in Algerije.'
Knip: 'Het communisme was
toch geen kerk?'
Piet: 'Daar gaat het ook niet
om, maar als een leer, geloof
of wat dan ook centraal staat is
het gedaan met de menselijke
vrijheid en waardigheid.'
Knap: 'Ja, wat dat betreft ziet
de toekomst er somber uit. Zul
len we nu maar ophouden over
de oorlog?'
Knip:'Ja!'
Piet: 'Niets liever. Willen jullie
thee?'
Dat willen de dames graag en
niet veel later heeft het gesprek
inderdaad een andere wending
genomen.
Chris Visser
verzet liet lopen of hunkerde ze
naar acceptatie en gemeen
schap, die ze in het verzet
meende te vinden? Was ze
manziek of een vrouw die in
staat was tot grote passie?
De schrijver heeft geprobeerd
het uit te zoeken door bronnen
na te pluizen en vooral door te
spreken met mensen die haar
gekend en meegemaakt heb
ben.
Zijn onderzoek is zeer actueel
omdat het Holland Festival dit
jaar geopend wordt met een
nieuwe opera over Esmée.
Het boek Dodelijke dilemma's,
128 bladzijden dik, is in de
boekhandel verkrijgbaar en het
kost/22,50.
Ype Schaaf schrijft in zijn boek
"Dodelijke dilemma's in het
Friese verzet" ook over de
mysterieuze, maar zeer boeien
de figuur Esmée van Eeghen:
verzetsheldin of verraadster?
VOOR LEEUWARDEN EN DE WIJDE WERELD ER OMHEEN
Na het succes met zijn boek "Laarzen op de lange pijp" over de stad Leeuwarden
in de Tweede Wereldoorlog, waarvan nu al drie drukken met een totale oplage van
achtduizend exemplaren verschenen, is auteur Ype Schaaf nu gekomen met een
nieuwe uitgave over de donkere oorlogsjaren, getiteld "Dodelijke dilemma's in het
Friese verzet - Het veemgericht en Esmée van Eeghen". Evenals zijn eerste
monumentale werk is deze - kleinere - uitgave verschenen bij Van Wijnen in
Franeker. Gelet op de spectaculaire onderwerpen, waaraan Ype Schaaf ditmaal
aandacht heeft besteed, ligt het voor de hand, dat hij ook nu weer heel wat tongen
in beweging zal brengen.
