1 Beschermd dorpsgezicht
Gebiedsbeschrijving
Het dorp Jelsum wordt gekenmerkt door een ruimtelijke opbouw waarin de historische
ontwikkeling goed herkenbaar is. De structuur van het dorp is qua wegenpatroon en
verkaveling sinds de eerste kaart van 1718 eigenlijk nauwelijks veranderd. Een bindend
element in de historisch ruimtelijke structuur vomit het wegenpatroon (de rond de terp liggende
weg, met zijn vier uitvalswegen). In ruimtelijk opzicht valt de terp in drie delen uiteen. Het
noordelijke deel heeft een open, sterk agrarisch karakter, het zuidelijke deel is de eigenlijke
dorpskem. Het derde deel is het bijzondere complex Dekemastate.
Noord Aan de noordzijde van de terp is een concentratie van bebouwing die gezien kan
worden als een voortzetting van de vroegere bebouwing van 't Haantje aan de Bredyk. De
bebouwing bestaat uit vrijstaande huizen met een tamelijk spits dak uit het begin van de
twintigste eeuw. Het open gebied aan de noordzijde van de daar grotendeels afgegraven terp
biedt een goed uitzicht op de midden op de terp gelegen kerk.
Zuid Het zuidelijke deel is de eigenlijke dorpskem. Door de verdichting van zowel de
bebouwing als de beplanting heeft dit gedeelte een meer besloten karakter. Door afbraak van de
school en de afbraak van huizen in de jaren '60 is er een pleinachtige ruimte op de terp
ontstaan. Aan de zuid- en oostzijde wordt deze ruimte begrensd door een tuinmuur, behorende
bij Dekemastate.
State Aan het zuidelijke deel van de terpvoet wordt de structuur al eeuwen lang bepaald door
Dekemastate, met het daarbij behorende park, de lanen en de open gronden. Daamaast bepaalt
ook de monumentale boerderij aan de zuidelijke toegangsweg van het dorp in belangrijke mate
het historische karakter van het gebied.
Bebouwing Naast enkele bijzondere gebouwen, zoals de state en de kerk, bepalen de
woningen in een bouwlaag met kap grotendeels het bebouwingsbeeld. De nokrichting van de
woning is vrijwel in alle gevallen evenwijdig aan de straat. Hoewel de bouwperiode van de
verschillende huizen varieert, is de samenhang in bouwwijze en de detaillering uit de 19e eeuw
dominant aanwezig. Kenmerkend zijn voorts de lage goot en de duidelijke kap. De huizen zijn
grotendeels opgebouwd uit rode baksteen en donkerblauwe dakpannen. De gevelopeningen zijn
overwegend verticaal gericht. In enkele gevallen zijn op een later tijdstip grotere gevel
openingen aangebracht.
Beleid, waardebepaling en ontwikkeling
Het beleid is voomamelijk gericht op behoud en versterking van de historische kwaliteiten. Het
gebied is in het kader van de Monumentenwet aangewezen als Beschermd dorpsgezicht.
Daartoe is een op bescherming gericht bestemmingsplan opgesteld. Het beleid is gericht op het
behoud en waar mogelijk de versterking van de bestaande cultuurhistorisch waardevolle
kenmerken. Nieuwe initiatieven dienen binnen de marges van de cultuurhistorische waarden tot
ontwikkeling te komen.
Welstandsambitieniveau
Het gebied krijgt de welstandsbenadering van een beschermd stads- of dorpsgezicht. De
algemene beleidsintentie zal hier vooral gericht zijn op het handhaven en versterken van de
bestaande kwaliteiten.
