Betekenissen van vormen in de sociaal-culturele context
Van een bouwwerk dat voldoet aan redelijke eisen van welstand mag worden verwacht dat
verwijzingen en associaties zorgvuldig worden gebruikt en uitgewerkt, zodat er concepten en
vormen ontstaan die bruikbaar zijn in de bestaande maatschappelijke realiteit.
Voor vormgeving gelden in iedere cultuur bepaalde regels, net zoals een taal zijn eigen
grammaticale regels heeft om zinnen en teksten te maken. Die regels zijn geen wetten en
moeten ter discussie kunnen staan. Maar als ze worden verhaspeld of onge'inspireerd gebruikt,
wordt een tekst verwarrend of saai. Precies zo wordt een bouwwerk verwarrend of saai als de
regels van de architectonische vormgeving niet bewust worden gehanteerd. Als vormen
regelmatig in een bepaald verband zijn waargenomen krijgen zij een zelfstandige betekenis en
roepen zij, los van gebruik en constructie, bepaalde associaties op. Pilasters in classicistische
gevels verwijzen naar zuilenstructuren van tempels, transparante gevels van glas en metaal
roepen associaties op met techniek en vooruitgang. In iedere bouwstijl wordt gebruik gemaakt
van verwijzingen en associaties naar wat eerder of elders reeds aanwezig was of naar wat in de
toekomst wordt verwacht. De kracht of de kwaliteit van een bouwwerk ligt echter vooral in de
wijze waarop die verwijzingen en associaties worden verwerkt en gei'nterpreteerd binnen
het kader van de actuele culturele ontwikkelingen, zodat concepten en vormen ontstaan die
bruikbaar zijn in de bestaande maatschappelijke realiteit. Zorgvuldig gebruik van verwijzingen
en associaties betekent onder meer dat er een bouwwerk ontstaat dat integer is naar zijn tijd
doordat het op grond van zijn uiterlijk in de tijd worden geplaatst waarin het werd gebouwd of
verbouwd. Bij restauraties is sprake van herstel van elementen uit het verleden, maar bij nieuw-
of verbouw in bestaande (monumentale) omgeving betekent dit dat duidelijk moet zijn wat
authentiek is en wat nieuw is toegevoegd. Een ontwerp kan worden gei'nspireerd door een
bepaalde tijdsperiode, maar dat is iets anders dan het imiteren van stijlen, vormen en
detailleringen uit het verleden. Associatieve betekenissen zijn van groot belang om een
omgeving te 'begrijpen' als beeld van de tijd waarin zij is ontstaan, als verhaal van de
geschiedenis, als representant van een stijl. Daarom is het zo belangrijk om ook bij nieuwe
bouwplannen zorgvuldig met stijl vormen om te gaan, zij vormen immers de geschiedenis van
de toekomst.
Evenwicht tussen helderheid en complexiteit
Van een bouwwerk dat voldoet aan redelijke eisen van welstand mag worden verwacht dat er
structuur is aangebracht in het beeld, zonder dat de aantrekkingskracht door simpelheid
verloren gaat. Een belangrijke eis die aan een ontwerp voor een gebouw mag worden gesteld is
dat er structuur wordt aangebracht in het beeld. Een heldere structuur biedt houvast voor de
waameming en is bepalend voor het beeld dat men vasthoudt van een gebouw. Symmetric,
ritme, herkenbare maatreeksen en materialen maken het voor de gemiddelde waamemer
mogelijk de grote hoeveelheid visuele informatie die de gebouwde omgeving geeft, te
reduceren tot een bevattelijk beeld. Het streven naar helderheid mag echter niet ontaarden in
simpelheid. Een bouwwerk moet de waamemer blijven prikkelen en intrigeren en zijn
geheimen niet direct prijsgeven. Er mag best een beheerst beroep op de creativiteit van de
voorbij ganger worden gedaan. Van oudsher worden daarom helderheid en complexiteit als
complementaire begrippen ingebracht bij het ontwerpen van bouwwerken. Complexiteit in de
architectonische compositie ontstaat vanuit de stedenbouwkundige eisen en het programma van
eisen voor het bouwwerk. Bij een gebouwde omgeving met een hoge belevingswaarde zijn
helderheid en complexiteit tegelijk aanwezig in evenwichtige en spanningsvolle relatie.
47
