seach, dat de trochstreamingsbydrage forhege is fan
f 1.200,ta f 1.400,per gefal. Ik soe dan ek graech
wolle, dat it Kolleezje en ik twivelje dêr ek net oan;
ik kin dochs net litte it hjir even to sizzen safolle
mooglik gebrük makket fan de mooglikheden ek
fan dizze forheging om de trochstreaming to bi-
foarderjen. Wy moatte us boargers op de mooglikheden
wize; wy hawwe op 't lést üs eigen pagina, dus wy
kinne dat dwaen.
Der is noch hwat, dat ik kwyt wol. Wy hawwe nei de
oarloch yn dizze gemeente lyk as yn in hiel soad
oare gemeenten duplex-wenningen boud. Wy seine: It
Is net in idéale oplossing, mar mei 10 jier splitse wy
se en dan bliuwt der in aerdige iengesinswenning oer.
Dy dingen steane nou 25 jier en it binne noch duplex-
wenningen. Ik moat tajaen, dat der noch fraech nei
is; se hawwe noch in funksje yn üs totale wenningpak-
ket. Mar ik freegje my dochs Of oft it nou net ris tiid
wurdt foardat sa'n wyk in probleem wurdt de
duplex-wenningen to splitsen om de wyk hwat op to
heljen. Ik soe it op priis stelle, dat dat ris bisjoen
waerd, hwant ik leau dochs, dat it nou hast tiid wurdt,
dat wy fan dy needmaetregels fan fuort nei de oar
loch öfskied nimme.
Hjir woe ik it earst mar by litte.
De hear Singelsma: It rapport fan mynhear Prie-
mus leit foar üs en it is in bifêstiging -en dan op
papier fan hwat mannichien al wist; simpele wier
heden wurde troch it ündersyk bifêstige. En hwat dy
wierheden binne, kin men léze op side 2 fan it rieds-
brief. Ik hoech dêr net fierder oer üt to wreidzjen.
Ik haw wolris it gefoel, dat üs ynbring yn dizze ma-
tearje mar lyts is, en dat üs ündeskundichheit op it
gebiet fan it bouwen great is; dat jildt alteast foar
my persoanlik. Ik tocht, dat de stim fan de gemeent-
like deskundigen swier woech en dat seis in bistjürs-
kolleezje it wolris swier hie de hearen yn bitwang to
haldenen hwat soene wy dan Fansels, as de hear
Vellenga of de hear Heidinga dêr hwat fan seit, dan
makket dat wol ienige yndruk. Ornaris dat is my
opfallen wurdt dan in bilangryk biliedsfraeehstik
ek oangeande it bouwen faek oant nei it skoft for-
skoud. En dan wurde de hearen yn it skoft bilêzen,
d.w.s. ynpakt. As de hear Van der Veen ütpakt, wurdt
der lake, as de lytse fraksjes it wurd fiere, wurdt der
faek dat haw ik sjoen mei de holle skodde.
In oare wierheit is, dat de yndustriéle wenningbou-
produksje in treasteleas wenklimaet skepen hat yn
Ljouwert. It roer moat nou omgoaid wurde, seit myn
hear Priemus. Men kin fansels it Kolleezje forwite, dat
to lang yn itselde fuotspoar fuorthobbele is. As ik it
oer it Kolleezje haw, dan bidoel ik winliken hwant
wy moatte altiten oprjocht wêze; wy moatte goed
witte hwer't it om giet dyjingen dêr't Gudde en
Twijnstra nou in soarte fan needforban omhinne lein
hawwe. De gefolgen fan dizze ientoanige, treasteleaze,
yndustriéle wenningbou binne, dat de Iju hjir wei geane.
Yn amtlike termen hjit dat it „krater-effekt" of de
„suburbanisaesje". Yn ekologyske termen soe men siz-
ze kinne: „It milieu, de omjowing oefenet in tsjindruk
üt; it wenklimaet is sadanich sober, dat men der net
rjocht yn gedije kin." Dat jildt fansels net foar de bou
wers fan dizze ik neam it mar sa ütstelde efter-
buerten, hwant dy manipulearje wol troch mei Klan-
derij en binnenstêd.
Hoe moat men dizze hwat wylde en net planologysk
forantwurde üttocht yn 'e mjitte komme? Men moat
it fansels net op it rammeljen fan 'e pels oankomme
litte, seit de Ried fan advys foar de Romtlike Oarde-
ring; wy moatte dat yn banen liede; „de gebundelde
deconcentratie", dat is in moaije term, nou. Mar dêr-
foar moatte de bistjürlike en de planologyske kaders
oanwêzich wêze. By bistjürlike kaders moat men tinke
oan gewesten of oare gearwurkjende forbannen; dy
binne der net. En by planologyske kaders moat men
tinke oan streekplannen; dy binne der likemin. It
streekplan Noardlik Fryslan lit al sjen hokker kreau-
wende klub fan boargemasters de Streekplankommisje
is; dy boargemasters fordigenje stik foar stik harren
eigen lyts territoar. Hwat üs hjir yn Fryslan üntbrekt,
is, dat wy planologysk net witte hwer't wy hinne
wolle. Wy kurkjebreidzje mar hwat troch. En dat is
de reden hwerom allerhanne planologyske aventüriers
op it finketou sitte en de Fryske romte forparte foar
harren privé-doelen; ik tink oan Riperkriten, Parre-
geasterpuollen en al sokke dingen mear. Oer de twadde
Nota-Romtlike Oardering wol ik it mar net hawwe,
hwant dêr stiet neat yn.
De trek nei de doarpen is net allinne in forskynsel
dêr't wy yn Ljouwert mei to meitsjen hawwe. Yn
1959 al hat der in stüdzje west fan de doedestiidske
Rykstsjinst foar it Nasionale Plan, hwêryn de fêstiging
fan stêdslju op it plattelan bistudearre waerd. It for-
slach fan 1960 sei, dat der mcar-bifredigjende stêdde-
boukundige wenfoarmen komme moasten. En yn 1967
sei de hear De Boer fan de P.P.D. fan Süd-Hollan, dat
in protte foaral jonge hüshaldingen ütwike nei it platte
lan, omt hja de binypte en gehorige flats beu binne.
It gefaer fan dizze üttocht nei it plattelan is fansels
foaral nou't de kant-en-klear bungalows ré kom
me dat it plattelan in treasteleaze weneker wurdt
En dy kant sille wy ek net üt moatte. Mar yn de tiid,
dat de niisneamde rapporten spylje, waerd der hjir
noch pleite foar flats en hie de iengesinswent sa't
men sei ófdien.
Ljouwert sil konkurrearje moatte mei it ütwreide
doarp, dus mei Stiens en mei Hurdegaryp. It is de
fraech oft it dy konkurrinsje treast is. It Kolleezje
leaut der eins ek net rjocht yn, mar seit, dat in great
forskaet fan wenmilieus ek wol oantreklik is. Mar ik
freegje my óf, oft de wenmilieus fan hjoed-de-dei wol
foldogge oan de weneasken fan byg. oer tsien jier
Sa stadichoan is it tal wenten yn Amsterdam fan 28
nei 24 per ha sakke en yn 1980 sil dat tal sakke wêze
oant 14 per ha. En ek de gemiddelde gesinsgreate is
sakke fan 3,6 nei 3,4; yn Ljouwert is de gemiddelde
gesinsgreate 3,17. Dat hat fan gefolgen dat it tal min-
sken per ha fan 104 yn 1950 sakje sil ta 45 yn 1980.
Ik freegje my óf: Binne de wenfoarmen dy't wy nou
meitsje ré om oan de nije weneasken to foldwaen? It
tal wenten dat boud wurde moat, sil om en by de 1000
wêze, tominsten as men ütgiet fan de stelling, dat de
migraesjebalans posityf is by in forlet fan 120 ien-
heden. (Der wurde fierder allerhanne alternativen jown
fan it tal wenten dat boud wurde moat.) It liket my
ta, dat dit ütgongspunt frij optimistysk is. As ik sjoch
dat yn de jierren 1966 en 1967 in great tal wenten
klear kommen is wylst de üttocht yn dy jierren dochs
frij great wie, dan freegje ik my öf oft it allinne in saek
is dy't oan de huzebouwerij fêstsit. It plak dêr't de wen
ning stiet, sil yn de takomst hast fan like folie bitsjut-
ting wêze as de wenning seis. Men sil nou lykwols noch
10 km reizgje om op it wurk to kommen, mar oer
tsien jier sil wierskynlik 30 km wol in oarfurdichbere
öfstan wêze.
It rapport-Priemus lelt der nou, en de konklüzje,
gearfette yn 42 punten, sil it nije ütgongspunt wêze
fan it bilied yn Ljouwert. Ljouwert sil konkurrearje
moatte mei de doarpen en ik leau, dat sil Ljouwert
forlieze. It simpele feit, dat de trein yn Mantgum
hüldt, makket, dat dat doarp ütgroeije sil ta 5.000 yn-
wenners. Soe men dyselde trein halde litte yn Boazum,
dan soe men dêr itselde effekt sjen. Dat men dat net
docht, leit hjiroan, dat de oerheden altiten fan bitinken
west hawwe, dat hwat great is yn dit lün, greater
wurde moat. As alle Nederlanske bistimmingsplannen
fol boud binne, dan hawwe wy romte foar 40 miljoen
ynwenners. Elts gemeentebistjür mient iverje to moat-
ten foar mear minsken en mear huzen. En ik leau,
mannich bistjür hie neat leaver as dat de stêdden en
doarpen oan elkoar fêst groeiden.
Dizze hiele matearje is gjin saek fan ien gemeente,
mar moat yn mien oerliz mei oare gemeenten oanpakt
wurde. Men soe wolle, dat de Provinsje hjir in swiere
stim yn it kapittel hie. Mar dan moat fansels dat heal-
wize doarpenplan fan de P.P.D. al yn de iiskast en
krekt sa goed it plan üt it rapportenfabryk fan it
Opbou-orgaen: „Sociaal-culturele voorzieningen van een
stedelijke samenleving". Dêr moatte wy earst mar ris
in kear öf.
Ik bin fan miening, dat de üttocht nei de doarpen in
fêststeand feit is foar nou en ek foar de takomst. Ik
leau ek net, dat wy forlet hawwe fan in Ljouwert dat
hyltiten mar mear ütdijt. It werom rinnen fan de bi-
folking is in normael en in natuerlik forskynsel. Hwer't
wy foar iverje en foar stride moatte, is yn it foarste
plak it wolwêzen fan de minske. Hwa't op in doarp
5
wenje wol, moat dêr yn prinsipe ek de kans ta hawwe.
Hwerom groeide Ljouwert nei 1945 fan 74.000 nei
88.000 hjoed Dat kaem yn haedsaek troch de sintra-
listysk ynstelde oerheit of oerheden. De huzen moasten
nei de stêdden ta. It huzenbistan op 'e doarpen wie min;
yn de stêdden waerd boud. Sa woe de oerheit it. Dat
wie de algemiene tendins doe. Troch foar in part ün-
natuerlike, dirigistyske yngrepen is de stêd groeid. Nou
nimt de bifolking wer óf en offisiéle ynstellingen as
P.P.D. en Opbou-orgaen fiele harren ünwis wurden en
hawwe nije rapporten yn 'e pinne, as hja dêr al net
mei dwaende binne. Harren idéen komme koart sein
hjir op del: Allegearre yn 'e stêd mei elkoar, ja gesel-
lieh. Mar dat wurdt net mear nommen. De frij greate
leeehstan sa as to lézen is yn it rapport fan de Ried
foar de Folkshüsfêsting, dat, tinkt my, in tige reéle yn
druk makket is in graedmjitter.
Ik haw mei foldwaening heard hwat mefr. Branden
burg sein hat oer de renovaesje (dat bitsjut, as ik it
goed bigrepen haw, it wer opknappen fan aide wen
ten) en amovaesje (hwat óf brokken fan sutrige wen
ten bitsjut). Ik leau ek, wy meije üs dêr wol ris op 'e
nij oer oriëntearje. Hwant yn it rapport-Priemus it
is in prachtich rapport; ik haw der mear as ien snein
yn sitten to studearjen stiet op side 138, dat 15 pst.
fan de Ljouwerter bifolking in ynkommen hat boppe
de f 20.000,85 pst. leit dêr dus ünder. Dat léste
haldt yn, dat dy minsken in hüs hawwe moatte, dat
oanpast is by harren ynkommen. En ik leau, dat wy
yn in foarste plak ris ophalde moatte mei alles mar
tsjin de groun to goaijen. Der is forlet fan goedkeape
nijbou en fan in aid huzenbistan, dat noch jierren mei
kin.
As ik dus myn wurdearring ütsprek foar it rapport-
Priemus, dan is it mei in sekere mingeling; ik haw it
mei wurdearring lézen, mar ik leau dochs, dat de kon
kurrinsje dy't wy oangean moatte mei it plattelan oars
ütkomme sil as de mearderheit hjir tinkt. De bystel-
ling fan de wenningbouprogramma's, dêr't hyltiten
sprake fan is, achtsje ik ien fan de wichtichste punten
fan de hiele matearje.
De heer Van Haaren: Als wij ons naar aanleiding
van Uw raadsbrief nogmaals verdiepen in het rapport-
Priemus, in de structuurnota voor de gemeente Leeu
warden en in het advies van de Raad voor de Volks
huisvesting, dan valt ons op, hoe complex het probleem
van woningbehoefte en -mogelijkheden is, hoeveel fac
toren hierbij een rol spelen en hoe noodzakelijk het is
de dingen niet op hun beloop te laten, maar te komen tot
een verantwoord beleid. In het verleden zijn in dc sec
tor van de woningbouw nogal wat fouten gemaakt die
nare consequenties hebben gehad. Ik wil hier nu niet
verder op ingaan, de heer Singelsma heeft er een paar
behartenswaardige dingen over gezegd. Wij hebben
echter van onze misslagen geleerd. Wij hebben geleerd,
dat er een betere planning moet komen. Het onderzoek-
Priemus bevat vele waardevolle gegevens voor een der
gelijke planning. Wij hebben er waardering voor, dat
na de informatieve raadsvergadering van 29 mei 1972
en het advies van de Raad voor de Volkshuisvesting
het College van B. en W. thans uitvoerig zijn zienswijze
geeft. Deze in de raadsbrief neergelegde zienswijze is
een goede basis voor een flexibel beleid waarvan de
uitgangspunten steeds weer aangepast moeten worden
aan nieuwe ontwikkelingen.
Eén van de ontwikkelingen die daarbij de meeste
aandacht verdient, is de migratiebalans. Wij zien, dat
Leeuwarden in steeds sterkere mate leeg loopt. Vooral
jongere mensen met een wat beter inkomen vertrekken
naar de randgemeenten, waardoor de bevolking van de
kern Leeuwarden kleiner, grijzer en armer wordt. Het
betreft hier geen incidentele daling, maar een trend
die zich duidelijk en heel versterkt doorzet, een trend
waar het rapport-Priemus onvoldoende rekening mee
houdt, ook niet kon houden omdat de laatste cijfers
niet bekend waren. Het afgelopen jaar was het ver-
trekoverschot van Leeuwarden voor het eerst enkele
honderden zielen groter dan het vestigingsoverschot
van de randgemeenten. Dit typeert de ernst van de
situatie. Ook in de regio Leeuwarden als totaal treedt
op het ogenblik stilstand en achteruitgang op. Dat wil
o.m. zeggen, dat wij er met het tegengaan van de sub
urbanisatie niet komen, dat er veel meer moet gebeu
ren om de migratiebalans op zijn minst in evenwicht
te brengen. Mijn fractie is bepaald geen voorstander
van een geweldige groei van onze stad tot bijv. 116.000
of zelfs 200.000 inwoners. Wij zijn hier zelfs op tegen en
ik sluit mij, wat dat betreft, aan bij een aantal dingen
die de heer Singelsma hierover heeft gezegd. Wij vin
den echter wel, dat de migratiebalans weer in even
wicht moet komen. In zo'n situatie van evenwicht kun
nen wij werken aan verbetering van de huidige situa
tie en kunnen bijv. herstel van de woonfunctie in de
binnenstad en nieuwbouw op elkaar worden afge
stemd.
Door de suburbanisatie van de laatste jaren zijn ons
in ieder geval de ogen open gegaan en hebben wij ge
zien, dat er nooit meer onaanvaardbare wijken als Bil-
gaard en Heechterp hier in Leeuwarden mogen worden
gebouwd. Wij hebben ook gezien, dat wij veel meer moe
ten doen aan de verbetering van het woonmilieu in onze
stad door een andere opzet van nieuwbouwwijken, meer
differentiatie van woonvormen en kwaliteitsverbeterin
gen. Maar met die verbetering van het woonmilieu
hebben wij, vrees ik, de migratiebalans nog lang niet in
evenwicht, terwijl het met de vestiging van overheids
diensten en onderwijsinstituten zo hard nog niet loopt.
Integendeel, ik hoorde de afgelopen week nog, dat de
AGO de afdeling Autoschade, waar plm. 150 mensen
zouden werken, naar Groningen verplaatst en dat wij
hierdoor opnieuw heel wat inwoners zullen verliezen.
Over de aantallen woningen die er de komende jaren
zullen moeten worden gebouwd, valt dan ook niets met
zekerheid te zeggen, al kunnen wij voorlopig de voor
gestelde 900 a 1000 nieuwbouw-woningen per jaar rus
tig als uitgangspunt kiezen. Wij moeten ook wel door
gaan met het plan Camminghaburen om voorbereid te
zijn op een van God gezonden verbetering van de situa
tie. Maar, al plannen makende, moeten we ons er ter
dege van bewust zijn, dat bij een voortzetting van de
huidige trend wij er het beste aan zullen doen op het
opgespoten zand van Camminghaburen straks dennen
en andere bomen te planten en dit gebied toe te voegen
aan het Groene Ster-gebied in plaats van er zo'n
18.000 woningen neer te zetten. Wij komen deze eeuw
vast niet boven het magische getal van 100.000 inwo
ners. Wij moeten nu eerst in Aldlan-oost, Aldlan-west,
Lekkumerend, Westeinde en Goutum maar eens heel
goed nagaan hoe daar de woningmarkt verloopt en zo
nodig op grond daarvan alle illusies over Cammingha
buren en satelietsteden in het zuiden laten varen. Dan
blijft er trouwens nog genoeg te doen, zoals ook wel
uit het rapport-Priemus blijkt. Er valt veel te renove
ren, er kunnen ook nieuwe huizen in het stadsgebied
worden gebouwd. De woningen in de binnenstad moe
ten zo lang mogelijk hun woonfunctie behouden. Wo
ningen die niet volwaardig zijn voor gezinsbewoning
moeten niet zonder meer worden dichtgespijkerd. Eerst
zal moeten worden nagegaan of deze panden geen huis
vesting kunnen bieden aan jongeren, alleenstaanden
die geen dure flat kunnen betalen en andere liefheb
bers die dit soort huizen bepaald niet als onvolwaardig
beschouwen, maar die zich er in thuis kunnen voelen.
Het zijn allemaal punten die wij in deze Raad dikwijls
aan de orde hebben gesteld en die nu in de noodsituatie
van vandaag eindelijk veel meer aandacht krijgen.
Er zijn nog veel meer punten waar ik nader op in
zou kunnen gaan, o.a. het feit, dat de woningnood het
probleem van de minstdraagkrachtigen is, het pro
bleem van mensen die geen huren van f200,a
f 300,per maand kunnen betalen. Het is een probleem
waar, behalve middels de reeds door verschillende spre
kers gemaakte opmerkingen, aan gesleuteld zou kun
nen worden door verbetering van de doorstroming en
ook door verhoging van het huursubsidie, of bijv. door
meer grondkosten af te wentelen op de algemene mid
delen. Wij zouden ook en dan onderschrijf ik graag
wat mevr. Brandenburg heeft gesteld uit kunnen
gaan van een bepaalde huurprijs voordat we met het
bouwen van woningen beginnen. Er zou ook gesproken
kunnen worden dat is nog niet gebeurd in deze
Raad over de inspraak van de bewoners bij de
plannen, een inspraak die mijn fractie essentieel vindt
en die niet mag worden afgedaan als een geldverslin
dende en tijdrovende modegril.
Er zijn m.b.t. het aan de orde zijnde onderwerp nog
