Overval op het arbeidsbureau, nu zestig jaar geleden
15
Jakob Vellenga We schrijven 25 juni 1943. Op het Zaailand staat een circus; de paardennummers
trekken veel publiek, 's Middags rond één uur stopt een auto aan de achterkant
van het gebouw waar nu de Hema zit. Tot eind 1940 was daar het joodse modema
gazijn Gerzon gevestigd. Uit de auto stappen twee marechaussees die binnen worden
opgevangen door een ambtenaar die zich als Postma voorstelt. Even later dragen
deze drie mannen volle kaartenbakken naar de auto. Een andere ambtenaar en
twee leden van de bewakingspolitie springen bij, zodat het karwei snel geklaard
is. De marechaussees en ook Postma stappen in de stampvol geladen auto. Terwijl
de paarden hinneken, de schetterende muziek klinkt, en het applaus davert, glijdt
de auto weg. Er was een verzetsdaad in het centrum van Leeuwarden verricht, die
na zestig jaar zowel applaus als een eervolle vermelding verdient. En ik was er niet
bij, maar toch dicht genoeg om dit stuk geschiedenis trefzeker te memoreren.
Op vrijdag 25 juni 1943 was er naast de
circustent markt, die in geen enkel opzicht
meer jodenmarkt genoemd kon worden.
Onder de bezoekers aan de markt waren
weinig of geen mannen tussen de achttien
en veertig jaar. Dit was geen plek om je te
vertonen, want het centrum van de men
senjagers was vlakbij. Op de hoek van de
Zuiderstraat stond het weeshuis zonder
wezen. Hier zetelde de gevreesde Sicher-
heitsdienst (SD) met zijn hoofdmannen
Biele en Grundman en als voornaamste
handlangers Lammers en Sleyffer. De
druk van de bezetter was na het 'vrien
delijke' eerste jaar toegenomen. Zeker nu
sinds begin 1943 de krijgskansen keer
den. En daardoor en door enkele harde
maatregelen van de Duitsers namen
tegenzin en tegenstand toe. Hoewel de
bezetter dat eiste, meldden zich lang niet
alle ex-militairen uit de meidagen van
1940. Evenmin als de studenten en de
vele opgeroepen arbeiders die in Duits
land moesten werken. Arbeiders uit de
bezette gebieden, meer dan half Europa,
moesten Duitse mannen (soms vrouwen)
vervangen, die aan de fronten stonden,
bezettingstroepen vormden en in de oor
logsindustrie werkten. Het apparaat voor
die arbeitseinsatz waren de gewestelijke
arbeidsbureaus (GAB). In Leeuwarden
stond het GAB aan de Willemskade 10a,
nu staat er een bankgebouw. Via het GAB
en bijkantoren waren in 1942 ongeveer
4700 mannen naar Duitsland gestuurd
door Nederlandse ambtenaren van wie ik
er in 1943/44 één was. Het valt noch te
ontkennen noch goed te praten. Bedrijven
werden uitgekamd en wie niet ging had
geen werk, geen inkomen en geen distri
butiebonnen meer. En wie kon en durf
de in 1943 onder te duiken? Wij waren
radertjes in dat slechte apparaat. Geale
Postma was één van ons en toch was hij
op 25 juni 1943 illegaal bezig, en niet voor
de eerste keer!
Het Gewestelijk Arbeidsbureau aan de Willemskade rond 1930, links de Prins Hendrikstraat