Leeuwarder synagoge bestaat 200 jaar
La» it
31
Klaas Zandberg Op 1 maart was het twee eeuwen geleden dat de synagoge aan de Sacraments
straat werd ingewijd. In mei zal de 'stichting behoud voormalige synagoge' met
de joodse gemeente stil staan bij dit heuglijke feit. Deze herdenking zal een heel
ander karakter hebben dan de vieringen in 1905 en 1935.
In 1670 is voor de eerste maal sprake van
de aanwezigheid van een joodse gemeen
schap in Leeuwarden. Een halve eeuw
later is er al een sjoeltje in gebruik, dat
waarschijnlijk in een achterhuis in de
buurt van de Voorstreek was gevestigd.
Omstreeks 1745 worden twee huizen aan
de Sacramentsstraat ingericht tot synago
ge. Ondanks verbouwingen is het gebouw
na enkele decennia weer te klein gewor
den voor de sterk groeiende gemeente.
Het lukt om nog enkele naast gelegen
huizen aan te kopen en er wordt gekozen
voor totale nieuwbouw op de plaats van
de oude synagoge. Het nieuwe door Ger-
rit van der Wielen ontworpen gebouw,
dat in 1805 gereed komt, herinnert met
zijn fronton en koepeltoren enigszins aan
de 17e eeuwse Grote Sjoel in Amsterdam.
De synagoge, die ruimte bood aan bijna
driehonderd mannen beneden en twee
honderd vrouwen boven, moest in 1865
worden uitgebreid. Toen verdween ook
de koepeltoren en kreeg de synagoge het
huidige uiterlijk.
Van de viering van het 50-jarig en
het 75-jarig bestaan weten we niet veel,
maar het eeuwfeest in 1905 werd groots
opgezet 'om het feest van het Heiligdom
zoo schitterend mogelijk te vieren'. In
aanwezigheid van een aantal hoogwaar
digheidsbekleders werd een prachtig
nieuw voorhangkleed gepresenteerd in
de gerestaureerde en versierde synagoge.
Opperrabijn Rudelsheim vertelde over de
100-jarige geschiedenis van de gemeente
en besloot 'met de bede tot den Allerhoog
ste, dat de tweede eeuw nog heerlijker,
nog schitterender zou zijn.'
Op het hoogtepunt, enkele jaren daar
voor, bestond de gemeente uit 1400 zie
len en werd er zelfs een hulpsynagoge en
Tekening van de inwijding van de Synagoge in
de Sacramentsstraat op 1 maart 1805
cultureel centrum in de Speelmansstraat
ingericht.
Het eenige kleed
In 1935 werd het 125-jarig bestaan van
de synagoge gevierd. De ochtenddienst op
zaterdag 1 maart begon een uur vroeger
dan gebruikelijk. Onder koorzang wer
den drie wetsrollen uit de Heilige Arke
gehaald en naar de Biema gedragen,
waarna er uit de thora werd voorgele
zen. Opperrabijn Dasberg hield vanaf de
kansel een rede, waarin hij refereerde
aan het krimpen van de orthodox-joodse
gemeenschap in Leeuwarden: 'iets hebben
we over, dat we behouden als het eenige
kleed. Dat is onze sjoel. Die beschermt
ons en verwarmt ons als het nacht is in
en om ons. Gaven we haar prijs, de vrij
heid zou te duur zijn.' Zo'n tachtig kinde
ren bezochten op zondagochtend een feest
in Hotel Klein aan de Lange Marktstraat,
terwijl voor de ouderen die avond in Zalen
Schaaf een feestelijke bijeenkomst werd
georganiseerd met medewerking van de
joodse Damesgymnastiekvereeniging en
de joodse toneelvereeniging Leeuwarder
Vriendenclub. Tijdens de herdenking
werd ook stil gestaan bij de 'vernietiging'
van syna-gogen in Sovjet-Rusland en "hoe
in Duitsch-land synagogen worden bezoe
deld en be-smeurd'. De voorzitter van de
kerkeraad constateerde: 'Hier kan geluk
kig zooiets niet gebeuren'.
'Zooiets' gebeurde dus wel in de peri
ode 1940-1945! De synagoge werd in 1942
gesloten. De meeste gemeenteleden wer
den weggevoerd naar werk- of vernieti
gingskampen en keerden niet terug. De
synagoge en ook de inventaris bleven vrij
wel ongerept. Na de oorlog werd de sjoel
door de weinigen die waren overgebleven
als te groot ervaren. Een kleine ruimte
voor het houden van diensten werd in
1949 door middel van tussenmuren afge
schut van de hoofdruimte. Bij de sobere
herdenking van het 150-jarig bestaan in
1955 telde Leeuwarden nog slechts 81
Joodse inwoners. Velen waren inmiddels
naar Amsterdam of Israël vertrokken. De
inventaris is in 1964/65 overgebracht naar
K'far Batya in Israël. In 1978 werd de
synagoge onder leiding van Abe Bonnema
tot cultureel centrum verbouwd. Nu is er
een dansschool gevestigd. In 1980 werden
enkele woonhuizen aan de Slotmakers
straat ingericht als nieuwe synagoge voor
heel Friesland.
