Eerste referendum in Leeuwarden was voorbode van staatsgreep 15 Jan Folkerts De beslissing van de strijd tussen voor- en tegenstanders van het project Nieuw Zaailand is gevallen in een referendum, dat de bevolking een kans gaf om directe invloed op de besluitvorming uit te oefenen. Referenda zijn ruim twee eeuwen lang een onbekend fenomeen geweest; het paste niet bij onze vorm van vertegenwoor digende democratie. Maar gedurende een korte tijd, na de Bataafse revolutie van 1795, was het anders. Zo'n referendum als toen werd gehouden op 13 november, krijgen we nooit meer. Een enorme opkomst en een uitslag die de opmaat vormde voor een staatsgreep in de stad, korte tijd later gevolgd door nog meer coups. Voorgeschiedenis Er is misschien wel geen periode in de geschiedenis van Leeuwarden geweest waarin de politiek zo het leven beheerste als in de jaren 1795 en 1796. Toen in de winter van 1795 de legers van het revolutionaire Frankrijk opruk ten naar het noorden en de Rijn oversta ken, kraakte de oude Republiek der Ver enigde Nederlanden al geruime tijd in haar voegen. De patriotten hadden veran dering van het politieke bestel geëist, maar waren uiteindelijk door buitenlands ingrijpen verdreven. De belangrijkste lei ders waren in 1787 naar Frankrijk gevlucht. In 1795 draaiden de rollen om. Nog voor de komst van de Franse legers in februari werden de vertegenwoordigers van het oude regime, de gehate regenten in het gewestelijk bestuur en in Leeuwar den, al naar huis gestuurd. Er ontspon zich nu een felle strijd tussen verschillen de politieke groeperingen. Voor het eerst was de praktische politiek geen zaak meer van een kleine elite, maar bemoeiden ook mensen van geringere afkomst en minder opleiding zich met het bestuur. In de ogen van de zogenaamde unitaris- ten moest de oude statenbond van de Republiek zo gauw mogelijk plaats maken voor een eenheidsstaat. De federalisten wilden niet tornen aan de gewestelijke soevereiniteit. In Friesland werd deze strijd op het scherpst van de snede gevoerd. Het nieuwe gewestelijke bestuur bestond in meerderheid uit federalisten, die de nationale eenwording afwezen. In Leeuwarden hadden radicale unitariërs de overhand. Voor hen was de eenheids staat ook een middel om van de overheer sing van het Friese platteland over de ste den af te komen. Anders dan in veel andere gewesten hadden de Friese steden immers eeuwenlang een ondergeschikte positie ingenomen in het gewestelijk bestuur. De radicale revolutionairen verzamel den zich in de steden in volkssociëteiten. Die in Leeuwarden was gevestigd tegen over de Waag aan de Nieuwestad, van waaruit fel geageerd werd tegen iedereen die water in de revolutionaire wijn tracht te te doen. De sociëteit Tot Handhaving der Rechten van de Mensch was opgericht door de doopsgezinde leraar Abraham Staal en de uitgever Matthijs Koon, waar van vooral de eerste zich als een belang rijke radicale leider ontpopte. Het politieke extremisme aan de Nieu westad was een doorn in het oog van het provinciaal bestuur dat hoofdzakelijk uit gematigden bestond. Na de verkiezingen van 10 april 1795 kwamen er door de poli tieke agitatie van de volkssociëteit en door de uitsluiting van een flink aantal politieke tegenstanders vrijwel uitslui tend unitaristen in het Leeuwarder gemeentebestuur, de municipaliteit. Alles wat in de municipaliteit werd besproken kwam eerst aan de orde in de sociëteit aan de Nieuwestad, die daarmee feitelijk de politieke leiding had. Het radica le klimaat dat zo in Leeuwarden de over hand had gekregen leidde tot uitwassen. Op vrijdag 13 november 1795, 's morgens vroeg om 9 uur, kwam in elk district de grondvergadering bijeen. Op de vergade ring in de herberg Benthem werden zes jonge schutters geweigerd omdat zij nog geen twintig jaar waren. Herberg Bent hem was sedert het eind van de 16de eeuw gevestigd aan de Voorstreek 36. Hier rond 1943 vereeuwigd door de Pers en Propagandadienst. Na de Tweede Wereld oorlog deed het pand lange tijd dienst als Christelijk Militair Tehuis Leova.'c^tA.lt

Historisch Centrum Leeuwarden

Leovardia, 2000-2018 | 2006 | | pagina 17