23
maken en op een uniforme wijze recht te
laten spreken. De juryrechtspraak krijgt
hier geen vaste voet aan de grond, maar
vanaf 1811 wordt de provincie Friesland
opgedeeld in maar liefst 19 kantons, drie
arrondissementsrechtbanken en een cen
traal gerechtshof. Het nieuwe Hof van
Assisen blijft in Leeuwarden gevestigd.
De nieuwe wetgeving leidt ook bij justitie
Leeuwarden tot een toenemende belang
stelling voor de rechtswetenschap en de
rechtspraktijk.
Amici et Veritas, een elitair en oranje
gezind leesgezelschap
Het oudst bekende Leeuwarder leesgezel
schap is Utile et Amoenitate dat uit 1793
dateert. Het is opgericht door acht heren
van adellijke- en regentensignatuur, ken
de handgeschreven wetten en de leden
vergaderden elke 14 dagen bij elkaar
aan huis. In de loop van de 19e eeuw
zijn er verscheidene leesgezelschappen in
Leeuwarden actief geweest waarvan de
meeste bijeen kwamen in koffiehuizen en
andere openbare lokaliteiten. De docto
raalscriptie van M. Norder uit 1988 geeft
licht op de samenstelling en de gang van
zaken bij een aantal Leeuwarder gezel
schappen zoals het Friesch Genootschap
1827-heden), vrijmetselaarsloge De Friese
Trouw (1782-heden) en de leesgezelschap
pen Lees, Leert en Betracht (1816-1956)
en Amici et Veritas (circa 1801-1891).
Het elitaire en oranjegezinde leesgezel
schap Amici et Veritas kende maar liefst
12 werkzame leden, met een directeur,
die hun bijeenkomsten aan huis hielden.
In de eerste decennia maakten er onder
meer adellijke en burgerlijke regenten,
predikanten en notabele juristen uit
de rechterlijke macht deel van uit. Dat
waren zeker niet de minsten, getuige twee
raadsheren van het Hof van Friesland
(Thomas Weiland en Jacobus Tieboel)
en de presidenten Ambrosius Ayso van
Boelens (Rechtbank Heerenveen) en Mar-
tinus van Vierssen (Rechtbank Leeuwar
den en waarnemend president Hof van
Assisen). Eveneens waren andere nota
belen en patriciërs als lid met Amici et
Veritas verbonden zoals jonkheer Antoon
van Andringa de Kempenaer, baron Jus-
tinus van Burmania Rengers en Epeus
Cats, die van 1797 tot 1801 als voorzit
ter van de vrijmetselaarsloge De Friese
Trouw fungeerde. Wat betreft de samen
stelling en de interne gang van zaken
roept dit leesgezelschap, ook vanwege de
besloten bijeenkomsten aan huis, associ
aties op met het gezelschap Constanter
Audi, Vide et Tace (zie Leovardia 22).
De tegenstelling tussen heersende
regenten en de nieuwe opkomende klasse
van de gegoede burgerij komt tot uiting in
het lidmaatschap van Amici et Veritas en
het meer volkse Leest, Leert en Betracht
dat advocaten als lid kent. Daarnaast ont
staat er in 1809 nog een ander specifiek
juridisch leesgezelschap dat aanvankelijk
puur uit notabele juristen bestaat die in
de beginperiode vrijwel alleen uit de rech
terlijke macht komen.
Themis, een Regtsgeleerd leesgezel
schap met Leeuwarder wortels
Ooit verzamelden raadsheren van het
Hof van Friesland zelf hun juridische
boeken en bezaten ze een eigen persoon
lijke bibliotheek. Maar de oude rechter
die op basis van maatschappelijke positie
op het pluche belandt en vanuit zijn ivo
ren toren op eigen wijze rechtspreekt, is
ook in Friesland definitief op zijn retour.
Naar mate de maatschappij ingewikkel
der en diverser wordt, zal de behoefte aan
rechtsliteratuur en jurisprudentie evenzo
toenemen. De raadsheren en rechters
zijn steeds minder in staat de vele juri
dische boeken zelf te bekostigen. Daar
naast nemen ook de rechtszaken zowel
in aantal als gecompliceerdheid toe.
De eerste decennia van het Regtsgeleerd
Leesgezelschap Themis zijn bij gebrek
Het woonhuis Voorstreek 75 (midden) van
Pieter Wierdsma, zoals het er in 1962 uit
zag
Pieter Wierdsma (Leeuwarden 1776-1846).
Jurist, Procureur Crimineel en President
van het Gerechtshof te Leeuwarden
plannen verdwijnen daarna uit beeld.
In het najaar van 1809 lijkt de macht
van Napoleon in Europa nog onaantast
baar. Zijn broer Lodewijk regeert sinds
1806 het Koninkrijk Holland en hij is
populair bij het gewone volk. De hoofd
stad van Friesland telt in die tijd 16.000
inwoners en lijdt onder de economische
gevolgen van het Continentale Stelsel dat
de handel met Engeland verbiedt. Vanuit
de stad lopen er nog geen verharde wegen
naar de omgeving en in tijden van regen
en winter wordt het reizen lastiger. Trek
schuit en postkoets domineren het vervoer.
In de Kanselarij spreken de Heeren van
de Raede nog als vanouds recht in civiele
en criminele zaken. Maar er is verandering
op komst. De Engelsen hebben met een
expeditieleger 4 maanden lang Walcheren
bezet gehouden en slechts een decimering
van hun troepenmacht door de malaria
op het moerassige Zeeuwse eiland dwingt
hen tot de terugtocht. Napoleon Bonapar
te verstevigt zijn greep op het Koninkrijk
Holland en in 1810 volgt inlijving bij het
Franse keizerrijk. Met de revolutionaire
Franse geest waait een nieuwe justitie-
wind door het land waarbij wordt gepro
beerd rechters dichter bij het volk te plaat
sen, de rechtspraak beter toegankelijk te
