Li i £-4)1. ft
18
De huidige gevel'steen' bestaat uit twee delen: het bovenste deel geeft de stins weer en heeft als bijschrift AED LEVWERD; op de on
derste staat: 1171 VERNIEUT 1762 en een merkachtig teken achter 1171. Het bovenste deel komt vrijwel volledig overeen met de
afbeelding uit Gabbema's Verhaal die ondertekend is met U. Sprongh fecit. (Een in 1676 of'77 geboren Ulpianus Sprongh was familie
van de bezorger van het boek en als amateurschilder rond 1700 in Leeuwarden werkzaam.) Sprongh copieerde het onderschrift niet
helemaal correct; waarschijnlijk is hij ook verantwoordelijk voor de toevoeging 1171 en de vaantjes op de beide topgevels. (Gabbema
liet zijn stadsgeschiedenis rond 1190 beginnen. De stins, die daarin verder geen rol speelt, moest dus van oudere datum zijn.)
In 1762 kocht de distillateur Johannes Deil Grote Kerkstraat 43, het inmiddels 170 jaar oude pand onderging vervolgens een behoor
lijke verbouwing waarbij de huurwaarde voor de Reële Goedschatting (een voorloper van de huidige OZB) met meer dan een derde
steeg. Deil was zich kennelijk goed bewust van de monumentale en historische waarde van het natuurstenen reliëf: bij de moderni
sering handhaafde hij niet alleen de originele steen, maar hij voegde er een tekststeen aan toe waarop de aanvulling van Sprongh is
aangebracht en de verbouwing in 1762 werd gememoreerd. Ook de bekroning van de bovenste steen is waarschijnlijk een toevoeging
van Deil Foto: Leeuwarder Courant
eeuws Friesland en hun bewoners heeft de
historicus Paul Noomen het begrip 'virtu
ele stinzen' geïntroduceerd: huizen met
wellicht adellijke bewoners, mogelijk ver
sterkt en verdedigbaar, maar misschien
ook wel niet. Gebouwen echter die in de
zestiende-eeuwse geschiedschrijving en in
genealogieën van adellijke geslachten als
reëel bestaande stinsen werden vermeld.
Sommige daarvan kwamen als zodanig
zelfs op kaarten terecht. Zo telde Garijp
in de eerder vermelde Beschryvinghe van
Schotanus maar liefst veertien van derge
lijke aan de fantasie ontsproten stinsen.
Iets vergelijkbaars is gebeurd in Grote
Kerkstraat 43. In 'zijn' veelgelezen Cro-
niicke ende waarachtige beschryvinghe
van Vrieslant opperde Andreas Cornelius
onder andere de mogelijkheid dat Leeu
warden haar naam ontleende aan 'een
oud huis 't welk Leuwerda Stins en
ook Leuwenburg genaamt was'. Deze
uitermate fantastische en naar later bleek
vervalste kroniek was al voor het verschij
nen in 1597 een bestseller: afschriften zijn
bekend vanaf 1578. Aan deze verklaring
van de stadsnaam werd wijd en zijd geloof
gehecht: Gabbema, officiële historieschrij
ver van het gewest, vond het honderd jaar
na het verschijnen van de eerste druk van
de Croniicke nog nodig er tegen te fulmi
neren.
De gevelsteen is een perfecte illustratie
bij Cornelius' vermelding van het oude
huis met de namen 'Leuwerda Stins' (i) en
'Leuwenburg': een stins in combinatie met
het onderschrift AED LEVWERD (ii) licht
de ene naam toe, het wapenschild met een
leeuw de andere. De Croniicke als bron
voor de gevelsteen kan bovendien het
jaartal 1171 op de eerste afbeelding van
de steen verklaren: Cornelius dateerde de
stadwording van Leeuwarden rond 1192
en het huis waaraan de stad haar naam
dankte bestond volgens hem toen al. (Ook
Schuur achtte in Leeuwarden voor 1435
een verband van het jaartal met de fan-
tantische Friese historische literatuur
voor de hand liggend, maar werkte deze
suggestie niet uit.)
Hoewel de Croniicke de plaats waar
deze stins stond niet nader had gespecifi
ceerd, kon een inmiddels 'gedemolieerde'
stins de behoefte bevredigen om datgene
dat Cornelius had geschreven nauwkeu
rig te situeren: Grote Kerkstraat 43. Het
gezag dat de kroniek bij veel lezers genoot,
legitimeerde deze toewijzing.
Taalkeuze op gevelstenen
Hoewel Fries op gevelstenen hoogst zeld
zaam is - zeker in de zeventiende eeuw - is
in de beschouwingen die aan de steen zijn
gewijd, die Friestaligheid van het onder
schrift nauwelijks aan de orde gesteld.
Voor die taalkeuze zijn verschillende
motieven aan te geven die elkaar verster
ken. Tot in de zestiende eeuw was het
Fries ook in Leeuwarden de standaard-
