LiC0Vac^t^i»2
14
stil was. Bij Conseal is niks geen leuk
Orkestje. Jammer.' Conseal is in deze
verkeerd gespeld, het moet namelijk
Consael zijn. In het begin van de twin
tigste eeuw was de poffertjeskraam met
deze naam een begrip op de Leeuwar
der kermis. Normaal gesproken hoorde
bij deze poffertjeskraam ook een zoge
naamde Italiaanse Kapel, en deze miste
Martha dus.
Ze heeft ook een abonnement voor De
Harmonie: 'Abonn. Harmonie: De opge
knoopte, die werd afgeknoopt, Kunst
aan Allen: De wedloop met de schaduw,
Bioscoop: Hamlet, Vadertje Langbeen'
Ook ziet ze Een blijspel vol verwarring
van William Shakespeare. Tijdens een
visite aan familie in de stad Groningen
bezoekt ze eveneens een toneelstuk: 's
Avonds was ik met Oom Nathan naar de
Schouwburg en ik heb daar het tooneel-
spel Hélène gezien, waarin slechts 3
personen mee speelden n.l. Grietje Lobo,
D.J. Lobo en Dirk Verbeek'. Een triest
detail aan dit verslag is dat het echtpaar
Lobo in 1926 zou verongelukken tijdens
een treinbotsing in de buurt van Leiden.
Zelf wilde ze ook wel op het toneel
staan, althans ze was zich er op aan het
voorbereiden: 'We hebben vergadering
gehad van de feestcommissie bestuur.
Ik heb ook een rol gekregen en wel Betje,
een type van een dienstmeid'. Uit haar
dagboek komt naar voren dat ze aan
toneel veel plezier beleeft: 'Het tooneel-
stukje dat we zouden opvoeren gaat niet
door we hebben een ander! Het Ministe
rie van Vrouwelijke Zaken. Ik heb er een
reuze leuke rol in'.
Al met al lijkt het mij dat haar leven
naar tevredenheid was ingevuld en dat
zij dus over 'de misselijke stad'-gevoelens
is heengestapt in haar verdere leven.
Haar verdere levensloop
Martha is op twintigjarige leeftijd in het
huwelijk getreden met de tien jaar oude
re Joseph Sanders (1898-1945).
Zij kregen drie kinderen, Philip gebo
ren 29 september 1932, Salco Hans
geboren 4 september 1935 en Judith
Sara Mirjam geboren 11 juni 1942. Na
de dood van haar vader in 1932 zette
Martha diens winkel voort als Feitsma
Speciaalzaak Dameshoeden.
Het gezin is op 27 februari 1941 ver-
huisd naar de Transvaalstraat 48. Van
daaruit is eerst Joseph naar kamp Wes-
terbork vervoerd, en wel in augustus
1942. Martha en de kinderen volgden
in oktober 1942. Ze hebben vervolgens
een lang verblijf gekend in het kamp.
De reden hiervoor was dat Joseph
behoorde tot de categorie 'Stammla-
ger' en daardoor als onmisbaar gezien
werd. Een ander gevolg van deze posi
tie was het in aanmerking komen voor
Theresiënstadt. Het verblijf in kamp
Westerbork eindigt dan ook met een
transport naar Tsjecho-Slowakije op
4 september 1944. Het gezin is in
Theresiënstadt nog maar kort samen
geweest, want Joseph werd op 29 sep
tember alweer doorgestuurd naar
Auschwitz-Birkenau. Martha en de drie
kinderen volgden op 6 oktober. Waar
schijnlijk hebben zij elkaar niet meer
gezien. Martha en haar kinderen wer
den namelijk meteen bij aankomst in de
gaskamers vermoord. Haar echtgenoot is
in januari 1945 vanuit Auschwitz-Birke-
nau op dodenmars gestuurd naar kamp
Buchenwald. Ook dit heeft hij overleefd.
Hij is uiteindelijk overleden op 29 maart
1945, slechts twee weken voor de bevrij
ding van het kamp.
Ik hoop dat ik op deze manier een beeld
heb kunnen geven van het leven van een
tienermeisje in het eerste deel van de
twintigste eeuw. Ik wil graag besluiten
met een laatste quote van Martha, waar
in ze heel kernachtig weergeeft waarom
ze een dagboek bij hield. 'Ik vind een
dagboek fameus, omdat je daar alles aan
vertellen kan.'
De kermis op het Wilhelminaplein in 1927. Een jaarlijks hoogtepunt dat plaatsvond in
de maand juli
