Mi
AMELAND
Daar woonden en werkten de ambachtslieden
en de kunstenaars, beschermd en wel door de
wallen (die in tijden van oorlog enige zeker
heid garandeerden) en door de gilden (die met
name in jaren van vrede economische beveili
ging boden). Nee, de volkskunst kwam niet
voor in de stad, maar op het veel minder be
schermde platteland. Het is de kunst van boe
ren en ook van schippers en zeelieden, die
alles te maken hadden met de natuur, met goed
en slecht weer, met groeizame dagen en met
weken vol storm. Op die ruimte, in kleine,
vaak geïsoleerde en gesloten gemeenschappen,
groeide en bloeide de volkskunst. Ze gal als
het ware een antwoord op de vragen en op de
verhalen, die het leven van deze mensen stelde:
er worden verhalen geschilderd uit het eigen
leven, er is plaats voor gezamenlijke ervarin
gen en er wordt dikwijls geput uit het hoek,
dat velen bezaten en intens lazen, want bijbelse
voorstellingen zijn er in overvloed.
Het gaat in de volkskunst dan ook nooit om
grote kunstenaars en om originele ideeën. Men
was er vaak in eindeloos geduld zelf
bezig. In de vrije uren, op de lange avonden
en vooral in de wintermaanden, wanneer het
werk en ook de scheepvaart stil lagen, maakte
men het eigen huisraad en men kon het niet
laten het mooier te maken dan van alleen maar
het hout. Er werd gesneden en geschilderd en
voor snijwerk en beschildering lagen als het
ware duizenden voorbeelden klaar. Men volgde
elkaar na (met als gevolg, dat het heel moei
lijk is om precies te zeggen, wanneer een on
gedateerd stuk werd vervaardigd) of men liet
anderen de bekende voorbeelden navolgen.
Want binnen de gemeenschappen waren er ook
telkens ambachtslieden, die een grote vaardig
heid hadden verworven in snijden en knippen
en die op bestelling: men wist altijd voor
wie men werkte en wat de klant graag wilde
hebben voor hun eigen gemeenschap bezig
waren.
Dergelijke volkskunst heeft ook Ameland ge
kend. Maar het is toch wel een volkskunst,
waarbij enkele vraagtekens gezet zouden kun
nen worden (zoals trouwens de volkskunst ook
in andere opzichten nog wel vragen openlaat).
Want het merkwaardige is, dat de Amelandse
volkskunst, zoals die in het Fries Museum
bijeen staat, in het geheel niet een specifiek
Amelands stempel draagt. Integendeel.
Als dat ooit duidelijk werd, dan wel tijdens de
volkskunsttentoonstelling, die in december en
januari jongstleden in het museum werd ge
houden. Daar was zeer veel bijeen van de hele
Nederlandse stam. Je zou kunnen zeggen, dat
die boeiende tentoonstelling „van gewest tot
gewest" ging. En toen we bezig waren dat zeer
kleurrijke en gevarieerde geheel in te richten,
hebben we de wastobbe, die altijd in de Ame
landse kamer had gestaan, voor een periode
van acht tentoonstellingsweken overgebracht
naar een heel andere hoek, namelijk naar de
volkskunst, zoals die thuis hoorde in Noord-
Holland, in het gebied van Edam en de Zaan
streek.
Want die groene wastobbe heelt op de bodem
De eeuwigdurende kalender van Amelandse origine met een volkskunstige herinnering aan een Friese Staten besluit.
Een Amelandse wastobbe met op de bodem een albeelding van de geschiedenis van de
man onder de beer. Maar is dit stukje huisraad op Ameland ot in Noord-Holland gemaakt?
een voorstelling, die afkomstig is van de Zaan
en daar bijzonder populair is geweest. Het is
het verhaal van een walvisvaart, waarbij één
man op een ijsschots terecht kwam en werd
aangevallen door een ijsbeer. Gelukkig waren
zijn makkers snel ter plaatse en ze konden
tijdig ingrijpen, hoewel het een dubbeltje op
zijn kant was. Dat ijzige verhaal van „de man
onder de beer" is van mond tot mond en later
van hand tot hand gegaan. Het is namelijk
tientallen malen geschilderd op meubels, zoals
het ook werd geschilderd op de bodem van een
Amelandse wastobbe.
Is het dus wel een Amelands tobje? Je kunt
gaan twijfelen. Zoals je ook kunt weifelen bij
de klaptafels en hoekkastjes, die in dezelfde
vorm ook wel in West-Friesland en de Zaan
streek voorkwamen. Op dit punt weten we
niets zeker. Maar er valt aan te nemen, dat de
Amelanders allerlei connecties met Noord-
Holland hebben gehad en op hun reizen naar
Amsterdam kennis hebben gemaakt met deze
meubels. Zoals het ook bekend is, dat de Hin-
deloopers relaties hadden met de overkant van
de Zuiderzee en dat (in elk geval één keer)
een familie in Noord-Holland een „bestelling
deed bij een ambachtsman in Hindeloopen. De
volkskunst blijkt dan opeens een terrein te
zijn, dat minder grenzen heeft dan men wel
eens dacht: men leerde van elkaar, men kocht
van elkaar en men nam van elkaar over. Zoals
men op de Amelandse meubels ook graag voor
stellingen ontleende aan de prentenbijbels, die
overal in omloop waren: de meeste beschilde
ringen zijn in dergelijke platenbijbels thuis te
brengen.
Waarschijnlijk is er dus in de loop der jaren
meubilair van elders naar Ameland „geïmpor
teerd". Daarvoor pleit ook het feit, dat er nog
nimmer een naam van een Amelandse meubel
maker of atelier ontdekt is. De kleinere voor
werpen, zoals mangelbakjes, -planken, kistjes
en beddebankjes zouden er wel gemaakt kun
nen zijn, waarbij dan ook meermalen Zaanse
voorbeelden betrokken waren.
Met dat al blijven de meubels op de Ameland
se kamer de moeite waard. Al zijn ze niet op
het eiland geboren, ze zijn er wél getogen. En
origineel-Amelands is zeker de eeuwigdurende
kalender, waarop men (van week tot week) de
dagen kon invullen. De man, die de kalender
maakte, is een onbekende gebleven. Maar wel
is na te gaan, waaraan hij dacht, toen hij eerst
zat te snijden en daarna begon te schilderen.
Want op zijn kalender heelt hij een actualiteit
uitgebeeld. De twee vlaggen vertonen de ster
ren en de strepen, die iedereen zonder meer
met de Verenigde Staten combineert. Ook de
beide, primitief uitgebeelde dames zijn trou
wens gestoken in de streeprokken en de ruitjes
truien, die rechtstreeks aan de Amerikaanse
vlag herinneren. Die Amelandse kalender is
een echo op een stukje wereldgeschiedenis,
waarin Friesland een rol heelt gespeeld. Want
waren de Friese Staten niet de eerste souve-
reine macht, die in 1782 besloten, de onafhan
kelijkheid der Verenigde Staten te erkennen?
Over dat ieit moet zijn gepraat, ook op Ame
land. En een onbekende Amelander, onbekend
zoals bijna elke volkskunstenaar dat was, heelt
er op zijn wijze op gereageerd. Hij maakte toen
een brokje onvervalste volkskunst, zoals die
in het Fries Museum bij Ameland, in Hinde
loopen en Workum en in een aparte, aan de
Friese volkskunst gewijde kamer, in kostelijke
voorbeelden te vinden is.
