Ger. van der Meulen
ALLES OP RIJWIELGEBIED
13
nP vrouw van Rembrand waarin hi] echter als
ivaris die het nader had moeten onderzoeken
lil fantaseerde. Misschien is die fantasie wel
L" één dinq goed geweest: het boekje prikkelde
totpre onderzoekers om nu eens precies na te
gaan hoe het leven van Saskia in Friesland was
verlopen.
n pr „jet zoveel over Saskia bekend was, is
Souwens niet zo n groot wonder. Er stond in feite
Saar één regel op papier. Die regel werd accuraat
npnoteerd door dominee Rudolphus Hermanni Lu-
ninaa die in het „Kerckeboek der gemeente Jesu
fhristi van Sint Anna opt Bildt" volgens opdracht
invulde„den 22 Junij sijn int houwelijck beves-
"qd Rembrandt Hermens van Rhyn tot Amsterdam
woonende, ende Saskia van Ulenburgh, nu tot
FrVneker woonagtig". Die ene zin is een docu-
"pn Dat document wordt, mèt familieregisters,
bewaard in het rijksarchief in de Leeuwarder
Kanselarij.
Familiebanden
Uil het kerkboek leert men een leit kennen Maar
achter dat ieit gaat Saskia nog steeds schuil. Wie
was ze? Ze was de jongste dochter van Romber
tus Uilenburgh en Sjukje Aesinga. De vader is
gedurende twee perioden burgemeester van Leeu
warden geweest en was na J597 raadsheer aan het
Hol van Friesland. Dat hij een man van gewicht
was, blijkt ook uit het feit, dat hij op 10 juli 1584
in Delft besprekingen voerde met prins Willem
van Oranje op de dag. waarop de prins door
Balthazar Gerards werd vermoord. Rombertus is
van die moord ooggetuige en zelfs oorgetuige ge
weest: hij heeft de laatste woorden van de Oranje
prins opgevangen.
Rombertus was de vader van een vrij groot gezin.
In ieder geval zijn er twee zoons geweest, de ad
vocaat Rombertus en de officier Idzert. In een
proces, dat Rembrandt in 1638 voerde wegens een
belediging, door een achterneef jegens hem en
Saskia geuit, is dan ook nog sprake van een dr.
Ulricus Uilenburgh, advocaat en zwager van Rem
brandt. Maar in dit geval kunnen de namen ver
wisseld zijn. Behalve de zonen waren er de doch
ters: Jeltje, die met Doede Ockema trouwde;
Antje, die de vrouw werd van de Poolse professor
Makowski (Maccovius) in Franeker; Titia, later
echtgenote van de Vlissingse commissaris Fran
cois Coopal; Hiske, die trouwde met de secretaris
van Het Bildt, Gerardus van Loo, en als jongste
Saskia, die op 2 augustus 1612 werd gedoopt in
de Grote Kerk van Leeuwarden.
Eekhoff noemt nóg een zuster: Hendrikje. Die was
getrouwd met de Friese hofschilder Wybrand de
Geest. Ook haar portret, geschilderd door haar
man, kan men in het Fries Museum vinden. Maar
een zuster van Saskia was ze niet. Deze Hendrikje
was een achternicht, ontsproten aan een roomse
familietak, zoals ook Wybrand de Geest rooms-
katholiek was en bleef.
„Als wy getroudt waren"
Je kunt veronderstellen, dat Saskia een niet zo
heel fleurige jeugd heeft gehad. Op zevenjarige
leeftijd verloor ze haar moeder. Toen ze twaalf
jaar was, stierf haar vader. De jonge wees verliet
toen het Leeuwarder patriciërshuis aan de Weaze.
Ze begon een zwervend leven en logeerde dan
hier, dan daar bij haar zuster in Sint Anna
Parochie, bij haar zuster in Franeker en misschien
ook wel eens op het buitengoed van de familie
Uilenburgh bij Rijperkerk. Dat landgoed is al lang
verdwenen. Ter plaatse staat nu een boerderij,
die eens een oude wapensteen heeft gehad, waar
op een kasteelpoort met een uil erop was afge
beeld: het wapen van de Uilenburghs dus.
In haar reizend en trekkend leven is Saskia ook
in Amsterdam gelogeerd geweest. Mogelijk bij do
minee Sylvius of bij haar neef Hendrik van Uilen
burgh, die in de hoofdstad een kunsthandel dreef.
Maar ze heeft er in ieder geval de jonge Rem
brandt leren kennen. In 1633. Dat is het jaar,
waarin de kunstenaar met zilverstift op perka
ment een bijzonder tere tekening van Saskia
maakt. Het bleef niet bij deze opmerkelijke teke
ning: Rembrandt voegde er later aan toe een
tekst, waaraan niet te tornen valt: „dit is naer
mijn huysvrou geconterfeyt do sy 21 jaer oud
was den derden dach als wy getroudt waeren
den 8 Junyus 1633". Uit hetzelfde jaar is ook het
portret in het Fries Museum.
Getrouwd in 1633? Dat klopt niet met de gege
vens van het kerkboek van Sint Anna Parochie.
Het kan wel kloppend worden gemaakt. In die
tijd werd „huysvrou" gebruikt voor bruid en „ge
troudt" voor verloofd. Een verloving had toen iets
definitiefs. We weten dat ook uit het gebruik
met het knottekistje. Een jonge man schonk het
meisje zijner keuze een dergelijk fraai bewerkt
zilveren kistje met ducaten of als er minder
geld was een geknoopte doek, de knottedoek
en wanneer het meisje het geschenk aanvaardde,
dan waren ze niet alleen verloofd, maar gold ook,
dat deze verloving zo goed als een huwelijk was.
„Tot Franeker"
Ondertussen blijft er nog een vraagteken staan
bij die regel in het kerkboek Het huwelijk werd
in Sint Anna Parochie voltrokken niet in de
zelfde kerk, als er nu staat: het huidige gebouw is
van 1682 terwijl het boek opgeeft, dat Saskia
nu tot Franeker woonagtig" is. Maar ook dat
klopt. In november 1633 was Saskia s zuster Antje
overleden. Aangezien al haar zusters getrouwd
waren, zat er voor Saskia weinig anders op dan,
als vrijgezellin (zij het reeds verloofd), de huis-
houdinq van Maccovius in Franeker te bestieren.
Hem leert men kennen uit het portret in de se
naatskamer van het museum te Franeker Een
aantrekkelijk man is hij niet met zijn lodderige
(zieke) oog. En met zijn faam, dat hij enerzijds
een briljant spreker, maar anderzijds een bijzon
der wilde, studentikoze figuur was, die op grond
van zijn levenswandel voor enige tijd uit de se
naatsvergaderingen is geweerd. Die wilde jaren
waren trouwens voorbij, toen Saskia bij hem in
huis kwam voor korte tijd, want in mei krijgt
ze bericht, dat Rembrandt spoedig naar het noor
den zal komen.
Het huwelijk wordt in Sint Anna Parochie beves
tigd. Saskia heeft een voorkeur gehad voor z"ste-
Hiske en zwager Gerrit van Loo, die in Het Bildt
een nogal royaal leven moeten hebben geleid. De
eerste vrouw van Van Loo was in 1626 gestorven.
Een jaar later trouwde hij met Hiske. Dat was
een opvallend feest geweest. Een dagboekschrijver
meldt (en je proeft wel iets van critiek): Den
23 september 1627 heeft de sicktaris Loo syn an
dere bruet troudt, ende doe den heelen weeck
brolloft houden, met sucken kosten ende pracht
oftet een prins ofte grave hadden gewest. Men
zegt dat die brolloft wel 1000 daelders cost
hadde."
Van Saskia's huwelijk weten we niets. Er is alleen
de nu kostbare aantekening in het kerkboek. Plus
de gissing, dat het wel een royale bruiloft moet
zijn geweest: ook Rembrandt stond toen in eer en
aanzien. Maar hij voelde zich vooral Amsterdam
mer en kort na het feest moeten Saskia en hij
(per schuit via Harlingen) naar Amsterdam zijn
gereisd. Het paar is enkele malen in Friesland
terug geweest. Maar Rembrandt heeft in Het Bildt
nooit gewerkt. Helaas zijn er geen tekeningen,
etsen of schilderijen van het Friese land, hoe
rembrandtiek het licht over Het Bildt kan vallen.
Maar ja, de landschappen van Rembrandt dateren
dan ook doorgaans uit de jaren na Saskia s dood
(in 1642).
ze weer als een andere. De schilder heeft zoveel
in haar gezien, dat hij telkens weer nieuwe trek
ken, houdingen, gebaren in zijn werk betrekt.
Toch kan men haar leren kennen als de bruid op
dat ene schilderij in de grote zaal op een por
tret, dat in Nederland was en tijdens de oorlog
naar Duitsland werd gevoerd, waar het deel uit
maakte van de collectie van Hitier. Na 1945 kwam
het schilderij terug. Het werd in bruikleen ge
geven aan het Fries Museum in de stad, waar
Saskia werd geboren en opgroeide.
Het is trouwens niet het enige portret, dat het
Fries Museum van Saskia bezit. We hebben er
namelijk nog twee niet in het openbaar, maar
in het verborgene van het prentenkabinet. Bij
Nog tweemaal
Kennen we Saskia? We weten enkele feiten van
haar leven. In het Fries Museum hangt haar por
tret: dat is Saskia. Maar Rembrandt heeft zijn
Friese vrouw vaak geschilderd en altijd verschijnt
Eveneens van het jaar 1636 is dit schetsblad, waar
op Rembrandt zijn vrouw vastlegde temidden van
andere vrouwenhoofden. Het kan zijn, dat Saskia
ook voor de andere krabbels als model heeft
gediend, maar daarbij ging het minder om een
gelijkend portret dan om studies van gelaatsvor-
men en van schaduwwerking.
voorkomende gelegenheden kunnen de twee etsen
worden geëxposeerd, maar nooit te lang, want het
is beter,'dat dergelijke grafiek zo weinig mogelijk
aan daglicht wordt blootgesteld. De etsen kunnen
echter worden bestudeerd. Ze maken deel uit van
een collectie, die de jurist Qaeustius in de vorige
eeuw samenstelde en die hij aan het museum
schonk. Dank zij zijn verzamellust hebben we nóg
twee portretten van Saskia; het eerste is het ge-
etste dubbelportret van Rembrandt en zijn vrouw;
het tweede een studieblad met enkele vrouwen
koppen rond het uitgewerkte portret van Saskia.
Juist omdat ze voor de gewone bezoeker niet be
reikbaar zijn, hebben we de etsen op deze pagina
laten reproduceren: misschien brengen ze u een
stap dichter bij Saskia en bij Rembrandt; bij de
Leeuwarder burgemeestersdochter en haar be
roemde echtgenoot.
UNION, SUPERLA EN ANDERE MERKEN
TEGENOVER DE HARMONIE, TEL. 24678
De kleine zaak met grote service!
