WETE JIMME HET NOG WEL
DE FRISO-BIOSCOOP AN DE NIJSTAD
„FRISO" Bioscoop-Theater,
De laatste dagen van Pompeï.
Vanaf heden tot en met 28 November.
DE PRACHTIGE KUNSTFILM
Kaar (Jen beroemden roman van Edward Bulwer Lytton»
Speelduur ongeveer 2 uur.
de cassa verkrijgbaar 10 cent.
DE DIRECTIE.
9
bij de kettingbrug
de friso-bioscoop
geestelijk welzijn
LBBCWAROBN.
Van ALLE tot heden verschenen Bioscopïsche wer
ken ontegenzeggelijk DE MEESTERLIJKSTE FILM.
VRf afdtielingen met overweidigendepracht-
tafereelen, o* a. i
Paniek in dein Circus.
10,000 vluchtelingen*
De zwaardvechters*
De uitbarsting van den Vesuvius*
Ondergang van Pompeï, enz,
enorme kosten een weinig verhoogde
Wegens de
eniréeprifzen.
LOGE ft).75,
EERSTE RANG -0.50.
TWEEDE RANG -0.30.
Geïllustreerde tekstboekjes van heden af aan
Plus stedelijke
belasting.
Aanvang der film „De laatste dagen van Poiupe?"
avonds 8 uur.
Vrijdag ll£ en 2 uur precies»
Zondag 4 uur, 6 uur en 8 uur.
Plaatsbespreking eiken morgen aan de casSa van
10—12 uur f O.fO.
t T^-leine -■C/ïJ)ito/i> leeet iedereen
Tc Weet niet of jimme dit oek nog
wete; ik bedoel de filmvoorstellin
gen in de bioscopen, die Leewadden
in de loop der tieden had het.
De alleroudste bioscoop, as we hem
soa noeme magge temeensen, die
was vestigd op 't Heerewaltsje, je
wete wel, tussen 't Raadhuusplein
(Oranje-Bierhuis) en stille kant Nije-
stad. Op 't hoekje woonde vroeger
Joosten, een manufacture-winkel.
De exploitant van onze eerste eigen
Luwadder bioscoop, was de toen
o su bekende Anne Jeltema (1727-
1803) Jeltema was letterzetter,
boekdrukker en volksdichter en pu
bliceerde sien letterkundige produo-
ten nogal ris in het echte onvevalste
Luwadders. Oek genoot hij een
sekere faam as Commentator. Net
as teugenwoordig Henk Neuman en
Hilierman op radio en t.v. Bij op
zienbarende gebeurtenissen seiden
de Luwadders van toen: „...en wat
su Jeltema hiervan segge?"
Gewoonlijk volgde dan oek sien
sienswieze in een uutgebreid com
mentaar.
Maar late we terug komme op ons
onderwerp en es kennis nimme van
sien advertentie in de Luwadder
krant van 27 januari 1762.
Hij maakte bekend dat hij sien late
su ten hüze van H. Wiersma op 't
Aaidenwaltje bij de kettingbrug (je
kanne dus niet misse) „cierlijke
afbeeldingen uit het leven van Jozef*
„waarbij rijmen zijn geschreven".
De voorstellingen wudden geven
iedere maandag, woensdag en zater
dag, 's avonds om 6 uur en 9 uur.
De „cierlijke afbeeldingen" waren
vermoedelijk teekend deur de be
kende Luwadder tekenaar en vriend
van Jeltema, Rienk Jelgerhuis. Een
driehoofdige directie dus, Anne,
Rienk en Wiersma.
Anne verzorgde de riemelarij, Rienk
de tekeningen en Wiersma kon een
mooie bioscoopzaal ter beschikking
geve.
Hoe su disse „bioscoop" werkt
hewwe? 'n Soort dia's misschien,
of met sun „tooverlanteern" die
wy as kienders wel op Sinterklaas-
kregen of op onze verjaardag?
We kanne het de heren seis niet
meer vrage - ze binne al lang doad.
In 't begin van onze eeuw, plm.
1900 dus, kwamen dan de „echte
bioscopen.
Tiedens de Luwadder kermis van
1906, gaf het variaté-theater, „vleu
gels" onder directie van Nap de la
Mar, in de „Harmonie" een voor
stelling met als extra-nummer: „de
nieuwe bioscoop, met uitgebreide,
interessante en komische beelden".
Denkelijk werkte het projectie-appa
raat niet zo heel onberispelijk de
eerste dagen, want later schreef de
redacteur van de Luwadder krant:
„het toestel werkte nu veel beter
en er wordt nu wat nieuws gegeven.
O.m. het bezoek van H.M. de Ko
ningin in Luwadden.
De bioscoopliefhebbers waren de
eérste jaren van 1900 feitelijk an-
wezen op de „reizende bioscopen"
en musten praktisch wachtte tot de
Luwadder kermis kwam. In die jaren
was het Alex Benner vooral, die
geregeld terug kwam. Steeds aan
kondigend: „het nieuwe revue-pro
gramma, begeleid door toepasselijke
muziek met piano en viool met zéér
goede explicatie. Prijzen: 60, 50, 30
en 20 ct". Vansels „minzaam aanbe
velend".
Maar in 1912 pakken sich donkere
wolken samen boven de reizende
bioscoop-gezelschappen als: Albert
Frères, Alex Benner en Wim Lo
goffs „levende portretten-theater"
e-a. Want we leze in de Luwadder
Krant, dat onse stad nou een eigen,
een vaste bioscoop kregen het, n.l.
„de Friso-bioscoop". Stille kant
Nijestad. Praktisch elke plaats van
enige betekenis kreeg sien eigen
vaste bioscoop en Luwadden bleef
vansels niet achter. In de kermis-
week in 1912 gaf de „Friso" een
„boeiend amusements-programma"
ston der in de advertentie van die
dagen.
As opslopen jonge (Tc bin van 1903)
bin ik vaak inne „Friso" bioscoop
weest. Het getal bekende film-ac
teurs was nog gering. Daar had je:
Nick Winter, als detective, Max
Linder, een gentleman, die altied
een glanzende hoge hoed droeg,
Rigadin, hoofdrol in humoristische
films, een niet al te snuggere heer;
de man van de kroeme ongelukjes.
Kwam b.v. ongelukkig te vallen op
een keurig gedekte tafel, vlak voor
't diné, botste teugen een dikke
deftige dame op, ging per abuis
zitten op een grote roomtaart e.d.
Maar, Rigadin in de hoofdrol, trok
publiek.
Tja, anne „Friso" hew ik pracht
jeugdherinneringen.
De pries (jongeskaatsje 3e rang) was
10 cents, zegge en schrijve één
dubbelsje. De penningmeester vanne
stad Luwadden, was bliekbaar goed
tuus inne „Vaderlandsche Geschie
denis" want 't duurde niet zo heel
lang of hij eiste „de tiende penning"
't kaartsje wudde dus elf cent; één
cent .vermakelijkheidsbelasting'
heette dat, loof ik. Maar dat mocht
de lol niet drukke. Die cent kwam
der oek wel. Het waren toendestied
„stomme films" en ze wudden op-
lusterd met piano-muziek.
Je kaartsje kreeg een nummer op
drukt an de kassa. Bestond het
programma b.v. uut 8 delen dan
kregen je direct om 2 uur, bij de
anvang, het nummer 8 gestempeld.
Was 't hele programma afwerkt, dan
kwam der op het doek te staan:
„biljet nr. 8 is vervallen", 'n Teken
datje 'thele programma sien hadden
en dat je beleefd verzocht wudden
op te hoepelen om plak te maken
voor de nieuw-kommers. Maar wij
as jonges hadden hier lak an. We
bleven sitten. Totdat de controleur
naar je kaartsje vroeg en constateer
de „fr... uit, dou hast er allang uut
mutten, hoepel op... avesere". Die
lui waren oek su wantrouwend; want
as je seiden „ik hew 't kaartsje ver
loren" dan loofden ze dat niet en
musten je der toch uut".
In de „Friso" was oek een expli
cateur; één die toelichting gaf ge
durende de vertoning. Vermoedelijk
hierom. De beelden wudden vaak
afwisseld deur een tamelijk lange
tekst op het doek. Vooral toen en
voor de oudere generatie die niet zo
vlug die tekst lezen kon, was zo'n
mondelinge toelichting vaak niet
overbodig.
Die explicateur in de „Friso" was
een meneer, die aTc mie meen te
herinneren, Visser hiette. De man,
ik sien hem nog voor mie, had een
enigszins bedroefd üteriijk en liep
tiedens sien toelichting gedurig de
zaal op en neer. Enigszins gebogen,
met de hannen oppe rug.
Mar vaak ston ik verbaasd, dat ie
de handelingen oppe film op 't juste
moment wist weer te geven. Wanneer
hij nou van achter in de zaal naar
voren wandelde en dus 't gezicht
had oppe film, was 't een betrekke
lijk eenvoudige zaak, maar üep ie
terug en dus met de rug naar de film
dan wist hij toch precies wat er
achter sien rug op de film gebeurde.
Je kregen dan ongeveer dit:
„John Dore weet, dat zijn aartsvij
and in de kamer aanwezig is. Hij
ziet het aan de schoenen achter 't
gordijn, maar hij laat toch niets
blijken... Maar plotseling stort de
bandiet zich op John Dore. Maar
deze is hierop voorbereid. Na een
hevig gevecht ontwringt hij de
schurk de vlijmscherpe dolk... en
werpt het moordwapen uit het
raam... ver de tuin in".
Op dit moment keerde Visser zich
om en constateerde zelf dat dit
„moordwapen'.' in een grote boog
in de tuun verdween. Gien seconde
te laat, gien seconde te vroeg.
As Visser misschien één keer eerder
de film sien had, dan mut disse man
een „fotografisch geheugen" had
hewwe. Hij kon oek, gewild of onge
wild, humoristisch weze in sien ex
plicatie. B.v. zo:
Een deftige dame zit rustig in haar
boudoir en is bezig met een naai- of
borduurwerkje.
Laten we Visser an 't woord:
„De jaloerse echtgenoot stormt on
verwacht binnen... hij wijst beschul
digend naar de tafel en brult tegen
de onthutste vrouw... twee kopjes
thee! zie ik daar??? dat is geen
zuivere koffie!
Het is ons natuurlijk bekend, dat de
Luwadder vroede-vaderen van ouds
her zeer bezorgd binne voor 't wel
zijn van hun burgers. Speciaal 't
geestelijk welzijn. En dat nieuwer
wetse gedoe, 't bleek alras en over-
düdelijk, was voor de jeugd zeden
bedervend. Verwekte zedenverwil
dering. En op grond hiervan: kien
ders beneden 16 jaar gien toegang.
Nou, wij as jonges hadden oek hier
lak an. En we bevonden ons in goed
gezelschap, want de man achter de
kassa docht er zeker krek su over.
Lei ons nooit een stro-breed inne
weg. Maar wel was 't as je inne zaal
zaten, „uitkijke". Want af en toe
kwam der sun „stille pliesje" naar
binnen, speurende naar jonge wets
overtreders. Zag je hém 't eerst dan...
weg duke onder de stoelen. Zag hij
jou 't eerst, dan was „der uut..". Bij-
*t minste gerucht achter je, vlug
omkieke en dan, „floep" onder de
stoelen. Soms waarschouwde die
pianist ons oek wel. Want we zaten
voor an, derde rang. 't Nadeel was,
een stieve nek van dat altied omhoog
kieken, 't voordeel was dat disse
kiendervriend ons vaak een tip gaf.
Persoonlijk hew ik nogal boft. Want
ik kon die „stille pliesjes" van aan-
sien en... floep... dan was ik gauw
onder de stoel verdwenen. „Psst"
sei die pianist dan en gaf mie het
teken dat de lucht weer suver was.
Maar 't nadeel was dat ik dus jaren
lang voor 100 pet. blootsteld was an
die zedenverwildering van dat zeden
bederf. En eerlijk, niet verder over
prate, maar nog heden ten dage,
ruum 60 jaar later, wud ik nog steeds
kweld deur de nadelige gevolgen,
waarteugen van Overheidswege toch
zozeer waarschouwd was!
LIWADDER
Mpn laze het oordeel der pers over deze film, die zelfs QUO VADXS verre
overtreft in sohoonheid van uitvoering, meesterlijke regie en historische
getrouwheid.
Een advertentie uit 1913, toen het Friso Bioscoop Theater nog maar net bestond.
