'T KLEINE KEANTSJE
WAAROM WAREN LEEUWARDERS
IN VROEGER JAREN GALGELAPPERS?
VOOR LEEUWARDEN EN DE WIJDE WERELD ER OMHEEN
De galg op de plaats van het huidige Blokhuisplein. Links zien we het oude Blokhuis, nu de
Strafgevangenis, en rechts de hoge bomen van het bolwerk op de plaats van de huidige Nieuweweg.
Luuster nou 'ris: Dan sa' 'k jim-
me 'ris fertelle, hoe-'t de Leeu
warders an har bijnaam fan Gal
gelappers komen binne.
Oudtiids hadden alle steden in
Friesland - in de groote dorpen
oek, daar 't rechthuus fan 'e grie
tenij staat, in oek wel sommige
staten - dat binne fan die groote,
oud-adellike boereplaatsen - it
recht fan galg in rad, liik as dat
doe soe hiette. Dat is te seggen:
in die plaatsen mochten in mus
ten de boosdoeners, de moorde
naars, de branstichters, in suk
gespuus, foor soo feer as se
daar, of in 'e onderhoorichheit
fan die plaatsen har misdaden
uutricht hadden, oek ophongen
wudde an 'e galge. Later, doe't
Leeuwarden, in 'e plaats van
Staveren, de hoofdstad van
Friesland wudden waar, in doe
de regeering over Friesland hoe
langer hoe meer in ien han ko
men waar, in te Leeuwarden har
setel hadde, doe houdde dat op.
Doe musten alle boosdoeners,
die 't in Friesland oppakt waren,
in tot 'e dood feroordeeld, die
musten te Leeuwarden an 'e gal
ge ophongen wurde. It lansbe
stuur liet in alle steden in andere
plaatsen, die 't it recht fan galg in
rad hadden, wete - om so mar
'ris te seggen, met dizze woor
den: "Hur ris, jimme Franekers
in Harlingers, jimme Dokkumers,
Sneekers in Bolseters, in die 't
meer angaat, jimme hewwe ont
nou toe jimme eigen moorde
naars seis ophongen, maar dat
houdt nou op: dat mut deen
weze. As jimme en moordenaar
of en andere kwaaddoener
snapt hewwe, in feroordeeld om
te hangen, dan mutte jimme die
na Leewadden sture, om daar
dan ophongen te wudden. Set
de man dan mar, goed in 'e
boeiens slagen, met een paar
dienders of feldwaters of wat
jimme hewwe (as it mar goed
fortroude mannen binne) in 't
trekskip na Leewadden, met en
briefke der bij, hoe in wat. Dan
salie se te Leewarden dat saakje
wel feerder opknappe, in de man
an 'e galge ophange." -
AARDIG FERSETJE
Nou! dat ston alle minsen lang
niet an, in die kleine plaatsen.
Want jimme mutte begripe, d'r
gebeurt daar niet veul nijs, so
deur 'n bank; in dan gaf soo'n
ophangerij altiid nog 'ris en aar
dig fersetje, in 'n mooi fleurig
kiikje. Mar wat suden se d'ran
doen? Se musten wel doen soo-
't de regeering it hewwe wude,
hee? Mar de Leewarders! nou,
die hadden en boel wille deur die
nijigheit; in en hopen foordeel
oek. De merkedag wudde doe te
Leeuwarden houden op Sater
dag, in niet op Frijdag, soo as
nou tegenwoordig. In fan seis,
op merkedag wudde der ophon
gen, in branmerkt, in giiseld, in
te pronk set. Want sien! merke
dag dan waar der altiid en hopen
boerefolk in 'e stad, die daar dan
doch weze musten foor har sa-
ken in om te koopen in te fer-
koopen. Mar dan kwamen d'r
altiid oek en boel uut nijsgierig-
heit om 't ophangen te sien.
In soo had de Leewarder galge it
mar drok; hast alle saterdags
waar d'r 't ien of ander op 't
skawot te redden. In daar had
den de Leewarders dan niet al-
lienig de nocht in de wille fan,
mar oek groot foordeel. Fooral
de kas'leins in de koekebakkers.
Want en koem koffi met en stuk
koe, in en burreltsje - dat waar
al 't minste dat de lui bruukten.
De meesten nammen feul meer
achter 't fesje. In daar kwam dan
nog bij alderlei koopmanskap
fan alderlei guud dat 't boerefolk
noodig had, oek fan goud in sul
ver in mooie kleeren foor de
froului - dus de Leewarder mer
kedag wudde mar deeg fleurig
fan dat alles.
Dat gong soo jaren heene, in de
Leewarder galge had mar en
boel te doen. In fan seis - soo-
doende sleet-i oek deeg. Lang-
samerhand begon-i al mooi oud
te wudden, in te ferfallen. D'r
muste nodig in nije galge kom-
me, soo nodig as eten in'e mon.-
Ja, mar wie must die nije galge
betale? Daar kwam it mar op an.
De Leewarders seiden: Alles
goed 'n wel! 't is ons galge, in as
d'r allienig mar Leewarders an
ophangen wudden dan musten
wij him oek allienig onderhoude;
of fernije, as 't noodig waar.
Maar nou al die kleinsteedsers
d'r an ophongen wudde, in al dat
butenfolk, nou mutte die minsen
d'r oek mar an betale. It sude
wat moois weze! Wij de galge
onderhoude, of e nije galge
geve; in die Franeker klokkedie-
ven, in Harlinger tobbedansers,
die Dokkumer garnaten, Snee-
ker duumkefreters, in Bolseter
olikoeken, in al die butenminsen,
die suden d'r mar frij anhange! -
alles in recht in billikheid! Mar
soo niet!
Hou wat! seiden doe de klein
steedsers in it boerefolk, hou
wat! Jimme Leeuwarder Spek
nekken! Jimme hewwe alle wille
in oek alle foordeel fan 'e ophan
gerij, mar wij krije d'r in ons ei
gen plaatsen niks meer fan te
sien. 't Is billijk in recht dat jimme
nou oek de galge onderhoude,
of anders en nije galge make
late!
HOPEN ROEZJE
Dat gaf nou fan seis 'n hopen
roezje onder 'e lui, in 'n hopen
geskriif en gewriif onder 'e heer-
en. Want sien, ieder bleef fan
seis stiif of siin stuk staan - dat
is 't oude Friese gebruuk soo,
in daar mut me ien dan oek an
houde - is 't nou waar of niet? -
Nou, de galge waar oek nog niet
soo, al sag-i d'r frij wat skunnig
uut, of-i kon nog wel wat dienst
doen. In soo bleef dan die saak
fan 'n nije galge fooreerst mar
sloeren.
Doe waar daar in die tiid 'n kleer
maker te Dokkum, in die man
had 'n boos wief. Benaud boos,
kan 'k jimme zegge. In op 'n
goeie morgen sloeg die man siin
frou dood, met 'n striikiiser in de
parsplanke. 't Waar anders mar
en klein, springerig in spichtig
kereltsje, zoo als de sniders feul-
al binne; mar sien, die booze
flarde had de man breinroer
maakt. Goed! Hij wudde oppakt,
in fonnisd, in na Leewarden
bracht, in 't trekskip, om daar
ophangen te wudden. De Frij-
dagsmiddags kwam-i te Leewar
den an, in de Saterdagmiddags
om twaalf uur suud-i ophangen
wudde. Eerst kreeg-i nog siin
galgemaal. Want de lui die-'t
oudtiids ophangen wudden,
mochten die daags voor 't laatst
nog ris uutkieze, wat se ete wud
den. In wat se dan begeerden -
as 't niet al te mal waar, dat
kregen se dan oek. Nou - dizze
man dan, die koos eindfeugel
met appelsmots; want it waar in
't najaar. In daar 'n fles wiin bij;
want wiin had de man eigentlik
nooit niet goed proefd. In doe-'t-i
dat lekker oppeuzeld hadde, doe
kwam d'r nog 'n domenij 'n half
uurke bij him - och ja mins! - In
daarna brachten se him op 't
skavot. Doe die man daar soo
ston onder 'e galge, in de beuls
knecht sette de ledder al klaar,
in de burgemeester met de
froedsmannen stonnen om him
heene, doe keek die man 'ris na
boven, na de galge daa-'t i an
hange muste. In doe skudd'-i 't
hoofd, in doe wudd'-i moeielik.
Sij froegen him wat of-'t-i hadde.
Och! seid-i, Heeren fan 'e stad
fan Leewarden, dat ik hier op
hangen wudde sil, dat is tot daair
an toe. Daair sil ik niks fan seg
ge-
Dat hew ik ferdiend; in die wat
ferdient, die mut wat huwwe,
zegge ze bij ons in Dokkum. Dat
is niet anders. Mar - in doe sag
die man al weêr na boven, na de
galge - mar dat ik nou an zoo n
skunnige, an soo'n rotterige gal
ge mut - dat kringt mij. Ik bin 'n
fatsoendelik burgermanskiin fan
'e stad Dokkum, fan ouder tot
foorouder. In dat ik nou an soo'n
wrak, onsjog ding bongele sil,
daair skiet mij 't moed fan fol.
Waar it nog 'n knappe, krease
galge, ik suud d'r niks fan segge.
Sien! ik hew miin leven lang feul
fan Leewarden seggen hoord,
dat it soo'n mooie stad is, in
sukke mooie groote huzen, in
alles like deftig, knap in kreas.
Mar die rotterige galge, die
skeint de hele stad. It is suver en
skande foor de hoofdstad fan
Friesland. In jimme Leewarders!
jimme sille om die oude galge,
nog 'n kwaaide naaim krije bij
andere lui. Dit is te slim, Heeren!
fur 'n fatsoendelik burgemans-
kiin fan Dokkum!"
Mar, ons maat mocht lipe of
pipe, in hij mocht hoog springe
of leeg springe, dat holp him
allemaal niks. Hij muste d'r an
geloove. In gien twie minuten
later, doe bongeld-i al boven an
't dwarshout fan 'e galge. - Nou,
doe dat karwei dan afloopen
waar, doe seide de burgemees
ter fan Leewarden teugen 'e
froedsmannen: "Hur 'ris! die
Dokkumer kleermaker het geliik
'had. Ik wude d'r niks fan segge,
daar die man bij waar, mar geliik
het-i. Ons galge is te min. In d'r
mut ferandering komme; anders
houdt heele Friesland ons nog
foor de gek. Wij binne 't a de
eere ift an de goede naam fan
ons stad ferplicht, om hierin ver
betering an te brengen. Ik kan
d'r dan gien gloednije galge op
staan, in fredesnaam! dan mutte
wij de oude galge mar wat op-
lappe in opknappe. Dat kan oek
best!" In soo wudde 't dan beslo
ten. De stads-timmerbaas hakte
de rottere seden d'r uut, in-i set-
te daar nije stukke foor in 't plak,
in-i bespikerde de galge wat, in-i
skoorde 'm wat. In doe ferwde
de ferwer him mooi rood op. In si
daar! de galge waar alheel op
lapt in opknapt, in-i leek wel
weer nij.
KRIEL
Ja-mar de Leewarder, omdat se
soo kriel waren, dat se gien nije
galge betale wude, die hewwe
daar fan de by naam kregen van:
Leewarder galgelappers tot 'e
dag fan fandaag toe. In se salie
him wel houde, soo lang as Lee
warder bestaat, in soo lang as
d'r Leewarders binne. In wij wille
hope dat dat nog duzent jaar in
lager dure sal!
(In 't Stadsfriesch fan Leeuwar
den door Johan Winkler Sr. ver
teld in "Nederlandsche Namen
kunde.")
Een kleine herinnering aan de tijd toen Leeuwarden nog een
wielerbaan had. Twee cracks van weleer, E. van der Meuten links en
A. Brinck, op de baan aan de Vondelstraat gefotografeerd na het
winnen van een koppelwedstrijd op de eerste juni 1933.
