STOND ER WEL EEN TOLHUIS
OP PLAATS VAN OUDE CAFE?
pagina 6
Deze pentekening van de huizen van de buurtschap Oud Tolhuis is gemaakt door Jo
hannes Murks Bottema, die zelf in het tolhuis heeft gewoond. Links de boerderij aan
het Kalverdijkje van Algera, die later door diens schoonzoon Beekman werd
bewoond, met aan weerszijden een schuur. Naast de rechter schuur komt een
woning en dan zien we de voorgevel van het Oud Tolhuis. Vervolgens het vroegere
tolhuis met hooiberg en schuur - het oude tolhuis zelf is nog net achter de schuur te
zien. Foto en pentekening werden ons welwillend toegezonden door de heer A. Kiers
te Groningen.
derd meter verder in de richting
Groningen. Een echt, mooi wit
tolhuis, zoals er meer waren in
Friesland. Ik heb het wel gekend
en ben er wel binnen geweest.
Vrouw Bottema woonde er met'
een dochter en twee volwassen
zoons. Tussen 1936 en 1940 is
dat tolhuis afgebroken toen de
weg in zuidelijke richting moest
worden verlegd.
De speeltuin van het café het
Oud Tolhuis, twee huizen en het
vroegere Tolhuis stonden toen
in de weg. Voor die twee huizen
kwamen er nieuwe terug, omdat
ze behoorden bij de boerderij
van Beekman (een schoonzoon
van boer Algera, die er eerder
woonde) precies tegenover het
café. Veel mensen zullen dit nog
wel weten".
Goed, het eigenlijke tolhuis
stond dus iets oostelijker en dan
aan de overkant van de weg - er
lijkt weinig tegen in te brengen.
VER VERLEDEN
Maar heeft er dan werkelijk geen
tolhuis op de plaats van het
oude café het Oud Tolhuis ge
staan? Laten we ons voor het
beantwoorden van die vraag
eens even in een heel ver verle
den verdiepen.
Een vierhonderdvijftig jaar gele
den was het zo, dat de weg
tussen Leeuwarden en Gronin
gen in een erbarmelijke toestand
verkeerde. Vooral in de herfst en
wintermaanden was de weg am
per berijdbaar voor paardenwa-
gens. Dat was de stadhouder
Georg Schenk van Toutenburg,
die aan het eind van de "Zwarte-
weg,, bij Tietjerk op zijn buiten
"De Toutenburg,, woonde, een
doorn in het oog - hij moest er
immers dikwijls langs om in de
stad te komen.
Het was dan ook op zijn aandrin
gen, dat in de jaren 1531 tot
1533 de modderweg verbeterd
werd. De stad Leeuwarden zou
het grootste deel van de kosten
voor haar rekening nemen, maar
kreeg, ais tegenprestatie, wel
het recht van tolheffing.
Zo ontstond aan wat men toen
dus nog noemde de Zwarteweg,
een tolhuis en wel exact op de
plaats, waar veel later een café
Heeft er op de plaats van het onlangs verdwenen café Het Oud Tolhuis aan de
Groningerstraatweg eigenlijk ooit wel een echt tolhuis gestaan? Dat moeten we ons
afvragen na de reacties van verschillende abonnees naar aanleiding van de publica
ties, die wij de laatste weken in onze krant betreffende het Oud Tolhuis hebben
gehad. Werd er ooit tol geheven op dit punt of stond het tolhuis een eindje verder, rich
ting Groningen, aan de overkant van de weg? Dit laatste zouden we mogen
concluderen uit tenminste twee brieven van abonnees, die wij in onze bus hebben ge
had.
naar dit tolhuis zou worden ge
noemd.
Op een kaart van de grietenij
Leeuwarderadeel van de carto
graaf Bernardus Schotanus a
Sterringa van 1685 vinden we dit
"Tol Huys,, op die plaats terug;
precies tegenover het Kalver
dijkje en tussen de weg en de
Bonke in.
De tol, die iri die tijd moest wor
den betaald bedroeg voor een
paard, een veulen, een stier en
een os een stuiver, terwijl er
voor een varken en een schaap
een botsen ofwel een halve stui
ver in rekening werd gebracht.
Grotere wagens betaalden ook
een stuiver en kleine hout- en
turfwagens een halve stuiver, al
thans wanneer ze uit de Tryn-
walden afkomstig waren. Voor
wagens uit de andere delen van
de provincie werd ook een stui
ver gevraagd. De stadhouder,
zijn familieleden en zijn dienst
volk waren vrijgesteld van tolbe-
taling - daar werd de stad dus
niet rijker van.
DRIE EEUWEN
We moeten aannemen, dat de
tolheffing op deze plaats precies
drie eeuwen heeft gefunctio
neerd, want in de jaren 1830 en
1831 ging men over tot het aan
leggen van een nieuwe rijksweg
Leeuwarden-Groningen en, het
ligt eigenlijk voor de hand, toen
moet er dan een nieuw tolhuis
zijn gebouwd en dat was dan het
gebouwtje van de overkant, iets
meer oostelijk. Zeker weten we,
dat dit nieuwe tolhuis er in het
jaar 1855 al stond.
En van 1831 af zal er ook ge
sproken zijn van Het Oud Tol
huis in tegenstelling tot het Nieu
we Tolhuis, dat overigens bij ons
weten nimmer zo is genoemd.
Het Oud Tolhuis heeft in de laat
ste anderhalve eeuw dus geen
dienst meer gedaan voor het
heffen van tol, maar is, nemen
we aan, wel altijd een gastvrije
herberg geweest.
Alzo: toch wel degelijk een tol
huis op de plaats van het latere
café. Maar ook nog een tweede
tolhuis, een eindje verderop.
Twee tolhuizen dus, waarvan de
herinnering slechts in een paar
plaatjes bewaard gebleven is.
Een foto van het witte tolhuis, dat, aan de andere kant van de weg,
even verder dan het café Het Oud Tolhuis heeft gestaan. Het moet
kort voor de tweede wereldoorlog zijn gesloopt.
In de eerste plaats ontvingen wij
een brief van onze abonnee, de
heer A. Kiers te Groningen. Hij
berichtte ons het volgende.
REACTIE
met zijn gezin de laatste bewo
ner. Hij was getrouwd met Eliza
beth De Vries Danil en het echt
paar had twee zoons en een
dochter. Het oude tolhuis be
stond toen uit een woonhuis met
daarachter een boerenschuur,
die met de lange zijde parallel
aan de weg stond en ernaast,
aan de stadszijde, een hooiberg.
Van mijn moeder weet ik nog,
dat vlak achter de schuur een
sloot liep waarachter de weilan
den iagen. Bottema had tot zijn
dood, ik meen in '32, een kleine
zelfstandige boerderij, een zo
genaamde koumelkerij".
De heer Kiers schreef ons ver
der, dat de weduwe Bottema na
de dood van haar man in het
Tolhuis bleef wonen, tot zij in de
oorlog het huis moest verkopen,
"ik meen aan Rijkswaterstaat,
waarschijnlijk in verband met
"Hierbij wil ik reageren op het
stukje over het Oud Tolhuis in 't
Kleine Krantsje nummer 506. Ik
lees hierin de veronderstelling,
dat het voormalige café ook het
oorspronkelijke tolhuis zou zijn
geweest. Dat is echter niet het
geval. Het café was er slechts
naar genoemd. Het oude tolhuis
zelf stond schuin tegenover het
café aan de overzijde van de
toen nog smalle Groninger
straatweg, die, zoals nu de pa
rallelweg, vlak voor het café
langsliep. Het tolhuis stond zo
dicht op de weg (zoals vaak het
geval was en is bij tolhuizen),
dat de ruiten van de kamer door
een hekwerk moesten worden
beschermd tegen beschadiging
van passerend verkeer. Dit weet
ik van een oude foto, die in onze
familie aanwezig moet zijn. Mijn
grootvader van moederszijde,
Murk Johannes Bottema, was
plannen ter verbreding van de
straatweg. Mogelijk hield het ook
verband met de annexatie van
een deel van Leeuwarderadeel
door de stad Leeuwarden - de
buurtschap het Oud Tolhuis viel
namelijk onder Lekkum. Het
woonhuis werd nog in de oorlog
afgebroken. Volgens mijn vader
stond de schuur er enkele jaren
na de oorlog nog".
BEVESTIGD
Tot zover de heer Kiers, wiens
mening ten aanzien van de
plaats van het vroegere tolhuis
bevestigd wordt door onze
abonnee mevrouw Griet Bour-
gonje-Humalda te Leeuwarden,
die ons schreef:
"Het Tolhuis heeft niet op de
plaats van het café Het Oud Tol
huis gestaan, maar aan de over
kant, zo'n honderd tot tweehon-
