1 LLLlllL Lit Ail 13 JL
VIJFTIEN JAAR JOODS LEVEN
IN LEEUWARDEN 1930 -1945
V
rep°Rta®choustba
fenno l'
at-
feSliiüi Ei
Leeuwarden, 19 Augustus 1^4-1
Bij dezen deelen wij U mede,dat
Uw
naam is afgevoerd
van de ledenlijst der Vereeniging
De
Friesche Club" te
Leeuwarden.
H.NI
D.D
Tj.l
VOOR LEEUWARDEN EN DE WIJDE WERELD ER OMHEEN
pagina 7
"Nu ligt 1941 achter ons. Het
was een jaar van de belangrijk
ste besluiten en van de bloe
digste gevechten. Het zal in de
geschiedenis worden geboek
staafd als het jaar van de
grootste overwinningen aller tij
den." Aldus de Führer Adolf
Hitler als opperbevelhebber van
het Duitse leger in een dagor
der tot zijn soldaten. "In 1942
willen wij met alle voorbereidin
gen die zijn getroffen de vijand
der mensheid opnieuw aanpak
ken en zo lang slaan tot de ver-
nietigingswil der Joods kapita
listische en bolsjewistische
wereld gebroken is."
Met vette letters komen deze
dreigende woorden in de kran
ten te staan. Waar niemand
iets van verneemt is een bij
eenkomst, drie weken na Hit-
Iers brallende woorden, van
hoge S.S. officieren aan de
Wannsee in Berlijn. Daar wor
den, onder het genot van een
goed glas wijn, de besluiten be
kend gemaakt alle joden in
speciale vernietigingskampen
in het oosten te vermoorden.
De gruwelijke bepaling is niet
alleen bestemd voor de duizen
den Joden, die al in Duitse
handen zijn; zij zal ook gelden
voor de kleine Hartog Louis
Granaada uit de Slotmakers
straat, voor de kleine Marie
Krammer uit de Arendsstraat
en voor de kleine Judith Re
becca Keizer uit de Breed-
straat, die respectievelijk op 10
februari, op 28 februari en op
19 maart van dit jaar het leven
zullen zien.
Eind maart wordt het alle Jo
den in ons land verboden ge
bruik te maken van personen
auto's. Bij een begrafenis zal
alleen het lijk met een auto ver
voerd mogen worden - volgau
to's worden niet toegestaan.
De negende april wordt een
grote dag voor alle N.S.B.'ers
en Duitsgezinden in Leeuwar
den, want wie komt er naar hier
om te spreken? Anton Mussert,
de leider van de Nationaal So
cialistische Beweging. Hij zal
wel even uit de doeken doen
hoe het komt en hoe het ko
men moet.
Sommige stadgenoten stellen
zich nieuwsgierig op in de hal
van Zalen Schaaf aan de
Breedstraat, waar het zwarte
volk samenkomt. Een van hen:
de jonge Arthur Mendels, een
zoon van de Joodse gods
dienstonderwijzer van de Put.
Hij kan niet nalaten meewarig
te glimlachen, wanneer hij ziet
hoe de nationaal-socialisten
met ernstige gezichten de zaal
binnentreden.
Twee dagen later, op een za
terdagavond om zeven uur,
worden er plotseling in de stad
tien Joodse ingezetenen in hun
woningen door de Duitsers ge
arresteerd. Waarom? Omdat
een scholier van de M.T.S. in
het Westërpark, het Vossepark-
je, van een zitbank een bordje
verwijderd heeft met de gehate
tekst: "Voor joden verboden".
Met ontsteltenis verneemt de
Joodse gemeenschap, wie de
gearresteerden zijn: Simon
Benninga van de Vetsmelterij,
65 jaar oud, de populaire Arie
Dwinger van de Noordersingel
(54), Mozes Dwinger uit de
Eerste Koestraat (52), de be
kende Appie Feitsma van de
schoenenzaak De Uitkomst
(40), Sam van Gelder uit de
Transvaalstraat (56), Abraham
de Jong van de Bleeklaan (48),
Jacob Krammer uit de Arends
straat, de vader van de kleine
Marie, die we net hebben ge
noemd (44), David Simons, een
veekoopman uit de Seynstraat
(53), Izaak Speijer, een gros
sier in manufacturen uit de Vre
deman de Vriesstraat (53) en
ir. Aran Cats van de Harlinger-
straatweg, de directeur van de
Lijempf, die deze week drie en
vijftig hoopt te worden.
Deze laatste is het, Aran Cats,
die op het laatste moment uit
de klauwen van de Duitsers
wordt gered. Zijn bedrijf, de Lij
empf, vervaardigt celwol uit de
bijproducten van melk en de
economische belangen van de
bezetters zijn niet met een ar
restatie van de heer Cats ge
diend.
Maar wat gebeurt er dan? De
Duitsers nemen een andere
Jood voor hem in de plaats, de
zevendertig jaar oude Emile
van der Heijden van de Emma-
kade, een zoon van de beken
de schoenenfabrikant. Zo ko
men zij toch weer op tien.
De volgende dag worden de ar
restanten als zware misdadi
gers twee aan twee geboeid
naar het "Polizeiliches Durch-
gangslager Amersfoort" ver
voerd, ondanks het feit, dat de
M.T.S.-er zich intussen bij de
politie heeft gemeld en het
wegnemen van het verbods
bordje uit het Vossepark heeft
opgebiecht.
Al twee weken later krijgt me
vrouw Dwinger van de Noor
dersingel het droeve bericht
van de dood van haar man: hij
is het eerste slachtoffer van
wat we het "Incident Vosse-
parkje" zouden kunnen noe
men. Maar hij zal niet het laat
ste zijn.
Op de dag van Arie's overlijden
houdt Hitier een rede in de
Rijksdag, waarin hij verklaart:
"Het resultaat van deze oorlog
zal niet de uitroeiing der Euro
pese rassen zijn, maar de uit
roeiing van het jodendom in
Europa."
Een belangrijk hulpmiddel bij
het ten uitvoer leggen van die
massa-vernietiging zal de zoge
naamde Jodenster zijn: drie da
gen na Hitiers redevoering
wordt de Jodenster ingevoerd -
alle Joden dienen de ster te
dragen op de linkerborst. Nóg
ontbreekt de echte Joodse hu
mor niet, wanneer sommigen
berustend opmerken: "Nu wor
den we gedecoreerd."
Andere vernederende maatre
gelen volgen: de Joden moeten
hun fietsen inleveren, zij mogen
niet meer in het openbaar aan
sport doen, geen enkele Jood
mag meer dan tweehonderdvijf
tig gulden aan vrij vermogen
bezitten.
Voor het halen van boodschap
pen zijn de Joden gebonden
aan een bepaalde tijd. Wan
neer Herman Wallega uit de
Bosboomstraat en Samuel de
Winter uit de Ruysdaelstraat
zich daaraan niet houden en
buiten die tijd groente gaan ha
len bij de firma Terpstra in de
Schrans worden zij gepakt en
weggevoerd.
Op de elfde juni is er, ondanks
de benarde tijden, toch nog
vreugde in het gezinnetje van
de koopman in dames modear
tikelen Jo Sanders en zijn
vrouw Martha Feitsma, die een
zaak in dameshoeden drijft aan
de Nieuwestad. Hun jongetjes
Philip en Salco Hans krijgen er
dan een zusje bij, dat Judith
Sara Mirjam komt te heten.
Was Casper Philip Cohen, de
man van Leentje Broekhuysen
van de Put, zoals we eerder al
hebben gezien het eerste Jood
se slachtoffer uit Leeuwarden,
dat om het leven werd ge
bracht, tegen het eind van deze
maand zullen nog twee van
onze stadgenoten in het be
ruchte concentratiekamp Maut
hausen worden vermoord: de
handelsreiziger Izaak Velleman
van de Eewal, achtendertig jaar
oud en de drieendertig jaar
oude expeditieknecht Jacob
Valk, een bekende atleet, die
ook wel Jacob Brouwer werd
genoemd.
Het is in deze zelfde dagen,
dat de B.B.C. en Radio Oranje
omroepen, dat er in Polen door
de Duitsers al meer dan zeven
honderdduizend Joden om het
leven zijn gebracht. De Neder
landers, die deze berichten van
de "geheime zenders" opvan
gen kunnen het eigenlijk niet
geloven. De Duitsers zijn tot
veel in staat misschien, maar
ook tot een zo onvoorstelbare
massamoord? Zouden die be
richten vanuit Engeland niet
zwaar overdreven zijn?
De Joden mogen van de Duitsers geen lid meer zijn van de
Friesche Club. De tientallen Joodse leden van deze sociëteit krij
gen van het bestuur dit meer dan schandalige briefje thuisge
stuurd.
