VIJFTIEN JAAR JOODS LEVEN
IN LEEUWARDEN 1930 -1945
'T KLEINE KRANTSJE
OBTlASCHOUSTRA
iMOL.St-"
VOOR LEEUWARDEN EN DE WIJDE WERELD ER OMHEEN
pagina
7
Twee jaar zijn de Duitse bezet
ters nu in ons land. In die tijd
hebben zij de Joodse bevol
kingsgroep gevangen in een
net, waarvan de draden steeds
strakker worden aangehaald.
Van eind juni 1942 af moeten
Joden van 's avonds acht uur
tot 's morgens zes in hun wo
ningen zijn, ze mogen niet
meer uit de ramen leunen,
moeten de ramen om acht uur
sluiten, mogen niet meer bij
niet-Joden op bezoek gaan,
mogen zich geen goederen
meer laten thuisbezorgen, mo
gen niet-Joodse winkels alleen
betreden 's middags tussen
drie en vijf uur, mogen geen
gebruik meer maken van niet-
Joodse kappers, noch van
openbaar of particulier vervoer
en mogen geen straatventer
meer zijn, behalve in lompen
en oude metalen.
worden door de steeds toene
mende Duitse druk, heeft
besloten zich het leven te be
nemen. George Stephan de
Kadt (44), scheikundige bij de
Lijempf en Bertha Polak (41),
voeren hun kinderen Paulina
Esther (12), Esther Ribka (10),
Ruth Hanna (7) en Abram Mi
chel (4) door het openen van
de gaskraan mee in de dood.
Maar het jongste kind, een jon
getje, David Jan, acht maanden
oud, hebben zij in z'n wiegje
voor een open raam gezet
en dat wordt gered. De
huishoudster van het gezin ont
fermt zich over de baby en zal
het kindje verder opvoeden.
Nog voor het eind van de
maand vallen de eerste Leeu
warder Joden als slachtoffers in
Auschwitz: Mozes Dwinger,
een handelaar in lompen van
de Emmakade en Izaak Speij-
Op de eerste juli nemen de
Duitsers het door de Nederlan
ders gebouwde kamp in Wes-
terbork over, oorspronkelijk be
doeld als opvangkamp voor uit
Duitsland gevluchte Joden. Het
wordt, net als het kamp in
Amersfoort, een zogenaamd
"Polizeiliches Durchgangsla-
ger".
Nu ook worden verschillende
stadgenoten geconfronteerd
met het verschrikkelijke
schouwspel van hele Joodse
gezinnen, die zomaar van huis
worden gehaald en, bepakt met
een paar tassen of koffers met
spulletjes, naar het station wor
den gebracht. En nóg is het zo,
dat de ernst van de situatie niet
alom wordt ingezien: met een
grap nemen sommige Joden
afscheid van hun buren, die
wellicht al het ergste vrezen.
"Wij gaan met de sneltrein, jul
lie volgen met de boemel" zeg
gen ze.
Toch zijn er ook al Joden, die
gaan onderduiken en hier en
daar blijkt plotseling een huis
van Joden niet meer bewoond
te zijn - .zijn de bewoners al
gepakt of, in alle stilte, onder
gedoken misschien?
Op 15 en 16 juli vertrekken
vanuit Westerbork al de eerste
transporten met Joden naar het
Poolse Auschwitz om daar te
worden vergast: het realiseren
van de Endlösung is begonnen.
De twintigste van die maand
voltrekt er zich bij ons een dra
ma in een huis in de Willem
Lodewijkstraat. De Joodse fa
milie De Kadt, wanhopig ge
Ook de bekende fotograaf Joseph Dwinger en zijn vrouw Kaatje
vallen als slachtoffers van de Duitse jodenhaat
er, een grossier in manufactu
ren uit de Vredeman de Vries-
straat, beiden vijf en vijftig jaar
oud.
Intussen zijn er in Mauthausen
nog twee jonge Joodse stadge
noten vermoord, Marcus Co-
hen, vier en dertig jaar oud en
Jacob Velleman, drie en twintig
jaar oud. Jaap was de oudste
zoon van de handelaar in rij
wielen Jacobus Velleman uit de
Steijnstraat. Van hem gaat het
verhaal in de stad, dat hij de
afgelopen winter, ondanks de
waarschuwingen van zijn moe
der, met vrienden is gaan
schaatsen naar Grouw - daar
moet hij prompt door de Duit
sers zijn gearresteerd.
Ook in augustus en in het be
gin van september moeten in
Auschwitz Leeuwarder Joden
het leven laten: Alexander Lion
de Vries (31), de jongste zoon
van de koopman in ongeregel
de goederen Moos de Vries uit
de Willem Loréstraat, Samuel
van Gelder (56) uit de Trans-
vaalstraat, Emiel van der Heij
den (35) van de Emmakade en
Jacob Kramer (41) uit de
Arendsstraat, welke laatste drie
behoorden tot de gearresteer
den naar aanleiding van de be
ruchte "Vossenparkincident",
het echtpaar Nathan Keizer
(58) en Saartje Wallage (55) uit
de Breedstraat en Marianne de
Vries-Walg (44) van het Jaco-
bijnerkerkhof, een schoonzus
ter van Alexander Lion de
Vries, die we net al noemden.
Dan slaan de Duitsers een gro
te slag door het in één keer
oproepen van meer dan hon
derd jonge Joden, die zich op
de 20e augustus, 's morgens
om vijf minuten over half zeven
precies" moeten melden in het
Beursgebouw. Zij zullen wor
den getransporteerd naar het
"Werkverruimingskamp" Wes
terbork om, zoals het heet, in
gezet te worden bij het object
"Aanleg weg en spoorbaan".
Er wordt precies aangegeven
wat ze dienen mee te nemen:
"een koffer of een rugzak, een
paar werklaarzen of werk
schoenen, twee paar sokken,
twee stel verschooningen, twee
hemden, twee onderbroeken,
twee wollen dekens, een over
all, een volledig stel drinkgerei,
een drinkbeker, een lepel, mes
en vork, twee handdoeken en
een pullover".
Van alle opgeroepenen zijn er
maar enkelen, die het aandur
ven niet te verschijnen: zij vin
den het nu de hoogste tijd te
gaan onderduiken. Wat zij niet
weten, maar slechts in de verte
kunnen bevroeden, is dat wat
er al heel snel gebeurt. Een
aantal van de opgeroepenen
wordt al na vijf weken naar
Auschwitz gebracht om daar
het leven te laten.
Van de honderden Joden, die
daar op de 30e september wor
den vergast zijn er negentien
afkomstig uit Leeuwarden. Ook
de drie broers Bram (22), David
(19) en Arthur (18) Mendels
van de Put, ook Levi Joles (41)
van de Oostergrachtswal, die
zich voor de oorlog had aange
sloten bij de N.S.B., omdat
hem dat ook voor de Joden het
beste leek, ook de negentienja
rige Bernard de Vries, de sla
gersknecht van Van der Kaars
die op de Nieuweburen woon
de, ook de net achttien jaar ge
worden Izak de Jongh, de jong
ste zoon van de koopman in
bakkerswaren Israel de Jongh
van de Spanjaardslaan, ook de
negentienjarige Leo Jacob Co-
hen, de enige zoon van de
handelsreiziger Philip Cohen
van de Put.
Op de dag na dit drama wordt
de kleine Betty Flora Velleman
van de Eewal, zeven jaar oud,
samen met haar moeder Wil-
helmina Henderika Kats (32) de
gaskamer binnengevoerd -
haar vader, de handelsreiziger
Izak Velleman van de Eewal, is
drie maanden eerder al in
Mauthausen vermoord.
En op de 26e van die maand
wordt het echtpaar Joseph
Dwinger (65) en Kaatje Cohen
(62) van de Oostergrachtswal
in Auschwitz om het leven ge
bracht. Joseph Dwinger heeft
zich in de stad een grote be
kendheid verworven als foto
graaf - als schoolfotograaf
heeft hij honderden en nog
eens honderden kinderen op
de kiek gezet.
Ook daarna gaat het grote
moorden door. Ver van hun va
derland, ver van hun geliefde
Leeuwarden zullen nog in dit
zelfde jaar 1942 meer dan hon
derd Joodse stadgenoten het
leven laten
De vier oudste kinderen van George en Bertha de Kadt uit de Willem Lodewijkstraat: Paulina, Abram, Ruth en Esther.
