14
Bijlage tot liet verslag der handelingen van den gemeenteraad te Leeuwarden 1883.
ter- als generator-ovens) met verschillende beoordeeling in ge
bruik zijn en men uit het oordeel in de verslagen neergelegd de
aanklevende gebreken althans veel minder leert kennen, dan in
dien men de zaak in de fabrieken kan beschouwen en bespreken.
Op grond mijner overtuiging, maar tevens van de beoordeelingen
en de resultaten mij toen medegedeeld door chefs van fabrieken
waar dergelijke ovens in gebruik zijn, reken ik de verschil
lende systemen van generator-ovensreeds door de ruimte
der stokerijdoor hare ligging ten opzigte der cokes- en
steen kolen-bergplaatsen en door de gesteldheid van den bo
dem voor de gasfabriekhier ten eenenmale ondoelmatig en
ongeschikt, durf daarentegen met het volste vertrouwen de
ovens volgens systeem Schwarzer aanbevelen. Behalve dat
deze ovens soliede en eenvoudigdaardoor duurzaam ingerigt
zijn zeer gunstige resultaten opleveren is de ontwerper door
zijne uitgevoerde werken en veeljarige praktijk, onder zijne
ambtgenooten als een uitnemend vakman bekend en zal hij
zeker bereid zijn gunstige garantie voor zijne ovens te geven.
De stokerij zoude voorloopig op de noordzijde met zes de
zer in plaats van zeven oude ovens voorzien kunnen worden
niettegenstaande de ovens in alle afmetingen grooter zijn
zaldoor de aanbrenging der in de meeste fabrieken reeds
lang ingevoerde morton-afsluitingen waardoor de tafels voor
het smeren van de deksels overbodig zijn de ruimte voor
de ovens voldoende blijven alleen de waterreservoirs zullen
naar de zijde der plaatsen verschoven moeten wordenhet
geen echter met geringe kosten en zonder bezwaren uitge
voerd kan worden.
Wat het tweede punt, de gasberging betreft, zoo is eene
uitbreiding oogenschijnlijk moeijelijk. De bestaande gashou
ders geven bijna 5200 M3. gasbergingwaarvan no. 1 2 en
3 te zamen 4000 M3. Mogtzooals op de schets is aange
nomen tot amotie van 2 kleine gashouders kunnen worden
beslotenzoo wordt de gelegenheid daardoor geboden een
vierden nieuwen gashouder met 3000 M8. inhoud (desverlangd
wordende nog grooter) te plaatsen waardoor de geheele gas
berging tot op 7000 M3. opgevoerd zoude worden en dien
tengevolge ruimschoots voldoende zijn, voor eene grootste
gasconsumtie in 24 uren van 11,000 M3.des noods van
meerde maximum consumtie of liever productie bedroeg in
December 1881 en 1882 en wel den 5 December tel
kens circa 8100 M3.
Behalve dat tot bedoelde uitbreiding twee kleine tevens
alsdan totaal overtollige gashouders geamoveerd zoude ech
ter ook de tegenwoordige directeurswoning met kantoor ver
plaatst moeten worden. Ook dit laatste punt heeft intusschen
geen overwegend bezwaarwant zonder zelfs nog in de rooi
lijn van het Hoeksterend te komen kan het huis meer dan
voldoende in de rigting naar den Noorderweg en Arendstuin
worden vooruitgeschovenen met in hoofdzaak hetzelfde ma
teriaal tot een niet minder geschikt woonhuis worden inge
rigt. Zonder de uitgaven aan deze laatste verplaatsing ver
bonden gering te schattendezelve zullen circa 9000 gulden
bedragen zaldaar de vergrooting der gasberging op andere
wijzesteeds gepaard moet gaan met eene uitbreiding of
aanhechting van nieuw fabrieksterreinin verband met de
daaraan Verbondene kosten de voorgestelde verandering slechts
eene fractie dier uitgaven eischen.
Bij de op de schets aangegevene nieuwe plaatsing der wo
ning is zonder dat zulks door de beschikbare ruimte be
paald voorgeschreven wordthet kantoor niet opgenomen
maar dit met opzet gebragt in het gebouwwaar de ver
schillende werkplaatsen zich bevinden.
Een iu dit gebouw bestaand tot dusverre als ijzermagazijn
dienstdoend locaalbiedt voldoende ruimte aan voor- en ter
vervanging der bestaande smederij en fitters-werkplaats, terwijl
de bestaande kleine timmermans-werkplaats, verder zeer ge
schikt naar den tegenwoordigeneigentlijk veel te ruimen
verfwinkel kan worden overgebragt. Over de ruimteinge
nomen door de tegenwoordige smederij met gedeelte van den
gang en fitters werkplaatszoude alsdan beschikt kunnen
worden en zeer geschikte localen opleveren voor kantoor en
directeurskamer.
Het groote voordeel aan deze verplaatsing der kantoren ver
bonden bestaat hierin dat een veel beter en voortdurend
toezigt op de beweging der fabriek mogelijk is, daar de werk
plaatsen alsdan als in de onmiddellijke nabijheid van de in
en uitgang der fabriek voor publiek, personeel, materieel, cokes
enz. direct langs de kantoren en dus onder gestadige controle
van het geheele personeel zijn.
Ook voor de bergplaats van cokes zoude eene niet onaan
zienlijke vergrooting mogelijk zijn en wel door de bestaande
scheidingsmuur tusschen haar en de zoogenaamde warande
waaronder uit gebrek aan beter retorten wagenslantaarn
palen hout en koolteer, ook wel kleine hoeveelheden cokes
geborgen wordente doen vervallen en nagenoeg evenwijdig
daaraanongeveer -in de verbindingslijn van het front der
stokerij met de tegenwoordige smederij een nieuwe muur op
te trekken.
De oppervlakte der cokesplaats zoude daardoor van nage
noeg 140 M2. op 250 M2. gebragt en dus 75 pet. vergroot worden.
De door deze inrigting vervallen bergplaats voor retorten,
wagens enz. hoe onvoldoende zij ook was, alsmede het ijzer
magazijn vervallende door de nieuwe smederijmoet zeer
zeker geremplaceerd worden doch zoude het op het bleekveld
geprojecteerde magazijn in alle opzigten een veel ruimere en
doelmatigeook voldoende localiteit hiervoor kunnen ople
veren terwijl de zolder daarvan voor het bergen van hout
enz. eene uitstekende gelegenheid zoude aanbieden. Het te
ontvangen groote materieel als retorten, buizen enz. zoude
door twee deuren uitkomende op het Hoeksterenddirect in
het magazijn geborgen kunnen worden en door twee hiertegen-
overstaande deuren bij verbruik op zeer gemakkelijke wijze
naar de fabriek te transporteren zijn.
Eindelijk zouden de ijzeren zuilen met traversen van de
warande ter zijde van het zuiverhuiszeer geschikt weder
opgesteld kunnen worden en alsdan een veel ruimer bergplaats
voor ijzeren buizen aanbiedendan tot dusverre het geval is
Door de hier boven aangegeven veranderingen zal vrij vol
doende aan de verschillende eischen voldaan zijn en zoude met
de uitvoering reeds spoedig een begin kunnen gemaakt worden.
Alleen wat betreft het aanbouwen van een nieuwen grooten
gashouder, zal het moeijelijk, zoo niet onmogelijk zijn liet
werk dit jaar in gereedheid te brengen en dit voornamelijk
door den enorm slechten toestand waarin de bestaande groote
gashouder verkeert.
Niettegenstaande aan zijn onderhoud in bet laatste jaar alle
mogelijke zorg besteed is en het daardoor verkregen resultaat
zeer gunstig genoemd mag wordenen een hoofdoorzaak van
het mindere gasverlies is, zoo geven de voortdurende observaties
aanleiding tot de vrees, dat het niet mogelijk zal zijn nog een
vol jaar met den gashouder door te blijven werken. De re
Bijlage tot het verslag der handelingen van den gemeenteraad te Leeuwarden 1883.
15
paratie die b\j den grooten gashouder oogenschijnlijk in het
aanbrengen van een nieuw bovendek zal moeten bestaan, zal
ongeveer een tijd van 3 maanden vorderen en zeker niet voor
het begin van April kuunen worden begonnenvoor het
bouwen van een nieuwen grooten gashouder zullen zeker 8
maanden noodig zijn, terwijl het laatste dezer beide werken uiter
lijk in het begin van November gereed zoude moeten zijn, daar tot
na zijne voltooijing de gasberging slechts 4000 M3. zoude bedragen.
Met de verschillende genoemde veranderingen zoude eene
vergrooting of vernieuwing van verschillende apparaten ge
paard moeten gaanIn de eerste plaats is de bestaande
main veel te klein, en eischt zij door haren toestand reeds
gedeeltelijke vernieuwingvoor elk systeem grootere ovens is
zij echter bepaald onbruikbaar, en is vernieuwing niet te
vermijdenhiermede is onafscheidelijk verbonden eene vervan
ging der bestaande klim- en dieppijpen, door dergelijke van
grootere capaciteit; deze laatste zouden eveneens noodig zijn
bij elk ander systeem van nieuwe ovensdaar in het alge
meen veel hoogere temperaturen zullen worden verkregen
en deze meer aanleiding geven tot teerverstoppingenreden,
waarom in de meeste fabrieken de klimpijpen de hier bestaande
in doorsnede verre zullen overtreffen.
Verder zal de condensor vernieawd moeten worden, daar
dezelve door de steeds grootere productie op verre na niet
meer in staat is het gas op de eigenlijk noodige temperatuur
van 1012° celsius, ten einde teer en ammoniakwater voor
het grootste gedeelte af te scheiden, af te koelen.
De exhausters zijn voor de winterproductie eveneens veel
te klein, als gevolg waarvan sints de twee laatste winters,
de beide exhaustors gezamentlijk werken. Een nieuwe ex-
haustor kan geschikt geplaatst worden door de zoogenaamde
en steeds overtollige inspecteurs kamer bij de daarnaast ge
legene machinekamer aan te trekken en zoude alsdan voor
eene maximale productie van circa 450 M3 per uur of onge
veer 11000 M3. in 24 uur moeten ingerigt zijn. De exhaustor
moet ter vermijding van meerdere kosten met het systeem
der tengenwoordige exhaustors nagenoeg overeenkomen.
Mogt het onverhoopt blijken dat de grootte der bestaande
stoomketels te klein is, hetgeen ik echter niet vermoed, zoo
zoude des noods volstaan kunnen worden met het plaatsen
van een derden exhaustorovereenkomstig de beide bestaande,
om alsdan gedurende de winterproductie afwisselend met twee
der drie, des zomers in beide gevallen met een der kleine
exhaustors te werken.
Ook de waschkistenbestemd ter verwijdering van ammo
niak en de laatste sporen van teer uit het gas, zijn onvol
doende en moeten vervangen worden door twee, later welligt
nog door een derden grooten scrubber; in den eersten scrubber
moet liet gas met ammoniakwater van den tweeden, in den
tweeden met versch water gewasschen of besproeid worden.
Behalve dat het hierdoor mogelijk zal worden het ammoniak-
gehalte van het gas tot een minimum te reducerenzijn
de bestaande waschkisten in dien toestanddat hunne vernieu
wing of althans eene groote reparatie, noodzakelijk zoude zijn.
Tot de beide scrubbers behooren twee waterreservoirseen
tot verzameling van het uit den tweeden voor den eersten
scrubber verkregen en op te pompen ammoniakwater, het tweede
gevuld met versch water tot besproeijing van den 2n scrubber.
Scrubbers en reservoirs kunnen als op de schets aangege
ven gereedelijk hun plaats vinden in het bestaande zuiverhuis,
en wel ongeveer op de plaatsen der tegenwoordige waschkisten.
Is in de eerste plaats eene meest volledige zuivering van
het gas van ammoniak noodzakelijk, de meerdeie kosten hier
aan besteed zullen (in verband met zijne hooge waarde als
handelsartikel) gedeeltelijk vergoed worden door het meerdere
of sterkere ammoniakwater dat verkregen tal worden. Als
dan tot zuiverkisten komendeherhaal ik dat dezelve nog in
de behoefte kunnen voorzien dat het echter hoogst wensche-
lijk is aan mijn reeds herhaald voorstelom de kalkzuivering
te vervangen door ijzerzuivering en wel door de zuiverings
massa van Friedr. Lux te Ludwigshafen a d. Rgnnu al
thans in het voorjaar gevolg te geven. Een volledige zuive
ring met groote besparing aan arbeidsloon en zuiverings-ma-
teriaal zal hiervan het resultaat zijnEen zeer geringoveri
gens geheel onschadelfjk koolzuurgehalte van het gaszal bij
deze zuivering eene onbeduidende vermindering der licht
sterkte tengevolge hebben hieraan kan evenwel zonder ver
anderingen noodzakelijk te maken op verschillende wijze te
gemoet gekomen worden.
Eindelijk nog een enkel woord over de voorgestelde ovens
volgens het systeem Schwarzer".
Elke oven bevat 6 retorten van 520 X 390 mM. ovale
doorsnede en 2750 mM. lengtedie gezamentlijk 1500 M*.
gas in 24 uren kunnen leveren terwijl bij de grootste win
terproductie in de laatste twee jaren 12 ovens, dus 84 retorten
in werking moesten zijnzouden 6 ovens of 36 retorten vol
gens dit systeem ruim voldoende geweest zijn de besparing
aan werkkrachten zal dus aanmerkelijk zijn.
Tot het verwarmen der retorten werden tot dusverre hier
42 pet.bij de nieuwe ovens zullen hoogstens 27 pet. der
gemaakte cokes verbruikt wordeneen belangrijk grooter
quantum zal dientengevolge voor den verkoop beschikbaar
blijven. De constructie der Ovens is overigens zeer rationeel
Het inwendige van den oven is in twee concentrische deelen
verdeeld in het binnenste gedeelte waar de verbranding hoofd
zakelijk plaats vindt en de hoogste temperatuur heerscht, liggen
die gedeelten der retortenaan de warmte blootgesteld, welke
het sterkste verhit moeten worden de stralende warmte komt
hier geheel tot hare werking. De verbrandingsproducten moeten
alsdan van de achterzijde der ovensonder de onderste re
torten doorhunnen weg nemen naar het buitenste gedeelte
waardoor gelijktijdig verhoed isdat het sterkst verhitte deel
van den oven direct aan warmte verlies door de wanden des
ovens is blootgesteld.
De voor de verbranding noodige lucht wordt toegevoerd
door 2 kanalendie onder den bodem van het binnenste ge
deelte van den oven gelegddoor 2 registers in het front van
den oven aangebragtmet de buitenlucht in verbinding staan,
en met het andere einde in het binnenste gedeelte van den
oven uitmonden; de lucht wordt dus in hooge mate verhit
en dus op het voordeeligste toegevoerd. Ter verwijdering van
de schadelijke toetreding van koude lucht, zijn daarentegen
de vuurdeuren luchtdigt sluitende gemaakt.
De verbrandingsproducten verlaten eindelijk het buitenste
gedeelte van den ovendoor openingen in den bodem van
den oven, waardoor dus bij voorkeur slechts de meest afge
koelde of zwaarste gassen aftrekkenom dan hunren weg
door het vóór de ovens aangebragte kanaal naar den schoor
steen te nemen.
Voor de uitvoering der 6 ovens met main enz., met inbe
grip van materiaallevering, zullen 5 a 6 maanden noodig
zijn. Het grootste verschil van de nieuwe met de bestaande
