Scberprtcbter.
Lcovor^
ca»;
11
In Leeuwarden herinneren nog enkele
namen aan deze sinds lang verdwenen
beroepsgroep. Denaamgevervan deBullepol-
derzouvolgensoverleveringeenLeeuwarder
beulzijngeweest,maareenschriftelijkbewijs
isniette vinden.In 1562enlaterw as ersprake
vanBeulsbrugofBeulspijpals benamingvoor
de Brol. De plaats waar in de 16e eeuw de
meeste executies plaats vonden was de Brol,
zodat de benaming Beulsbrug een zekere
logica had. De naam Galgerak voor een deel
vandeHarlingertrekvaartwastotindenegen-
tiende eeuw gangbaar. Het Blokhuisplein,
waar vroeger eveneens werd terecht gesteld,
bestaat nog. De meeste beulsfamilies hebben
nietveelsporennagelateninLeeuwarden.De
Friese scherprechterswareninde 16een 17e
eeuw in de regel j onger e zonen van beulen in
Noordduitse steden zoals Lingen en Bremen
De tweede generatie vertrok vaak weer naar
elders. Wie wil weten hoe het belangrijkste
gereedschap van de beul er uit zag moet het
grote - zweihander - zwaard in de entreehal
vanhetFriesMuseum,datdoorsommigenaan
Grutte Pierwordttoegeschreven, maar eens
van dichtbij bekijken.
Voorgeslacht
Philip Gereken, ca. 1630 geboren te Neheim
Westfalen) en achtereenvolgens scherprech
ter te ZutphenDeventer en Groningen, werd
in de Nederlandse gewesten ook wel Gorcum
genoemd. Zijn zoon Jan Dirksz en andere
afstammelingen hanteren 'Van Gorcum' als
minofmeervastefamilienaam.DezeJan(die
ookwelDirkwerdgenoemd)van Gorcum was
vanaf1688 scherprechter te Groningen, maar
werdinl694wegensopenbaredronkenschap
uitzijnfunctieontheven.Kennelijkwashijwel
goed genoeg voor de Friezen, want in 1702
wordthij teLeeuwardenbenoemd. In Gronin
gen was een versje over hem in omloop:
Geen Zaterdag in 't gansche jaar,
Of meester Dirk mijn Bessevaar,
Die veegde agtenveertig slagen.
Moest merk en roeden zeivers dragen,
Doch 't was een sterke, stoute gast,
Die meester Dirk naar 't leven tast.
En meester Dirk of gij 't ook weet,
Die veegde dat het roode zweet
Hun liep van schouders tot de lenden,
En of zij zich al tot hem wenden
En schreeuwden, duizend ach! En wee!
Hun drukte hun de Vriesche V
Zoo netjes op het schouderblad
Alsof Hosson 't geteekend had
Deze eerste 'Leeuwarder' Van Gorcum werd
na zijn dood in 1726 opgevolgd door zoon
Christiaan.Dirk,deoudstezoonvanChristiaan
van Gorcumen Petronelle Geerts ,werdopl8
februari 1727geboren endriedagenlater her
vormd gedoopt.
Het begraven van Christiaan van Gorcum op
23februaril755kanbestwel eens traumatisch
zijn geweest voor zijn zoon en andere naaste
familieleden. Niet alleen was het graf op het
Oldehoofsterkerkhof'voor luiden van zyne
bedieninge en hunne familie afgezonderd,'
maar ook konden pas na langdurig getouw
trek tussen de buren en justitie kistdragers
worden geregeld. Bovendienkwamnog eens
eenuitzonderlijkgrootaantal nieuwsgierigen
op de begrafenis af.
Veel aanzienlijker
dan 't dom gemeen bezeft
Toen hij na het overlijden van zijn vader
in diens voetsporen trad, zal Dirk of Theo
doras van Gorcum waarschijnlijk niet heb
ben kunnen vermoeden dat hij voorbe-
stemdwastoteenbijnavijftigjarigecarriëreals
'dienaervan Justitie'.Uiteenin 1777gepubli-
\70ot 't ViQteeren van een Geungens
Rug ioo
Voor 't Turtuieeren met Duim-yfers o io o
Met Scheen-fchroeven, insgelykj o io o
Gelyk meede voor 't Rekken o io o
Voor 't Geesfelen i 0
Voor 't Brand-merken o io o
Voot yemand uit de Sad te geleiden o io o
Voor 't Rabnaken 6 o o
Ingevalle yemand Gerabraakt zynde
't Hoefd word afgehouwen, insgelykj 6 o o
Voqr 't doode Lichaam op 't Rad te
zetten 3 00
Voor alle Capitaale Juftitien
600
VergoedingenlijstvandoordeLeeuwarder scherp
rechter uitgevoerde strafexercities, 1753
ceerdlofdichtterveijaaringvanmeesterThe-
odorus van Gorkum, blijkt dat hij en de zij nen
toch beslist niet door iedereen met de nek
werden aangekeken:
Watuwnuttig,janoodzaak'lijkAmptbetreft,
Da's veel aanzienlijker dan 't dom gemeen
bezeft. Waard gij 'er niet, wie at gerust zijn
broodenzuivel?DeBoosheidheeftmeervrees
voor U dan voor den Duivel.
U it de verdere tekst zie achter zij de omslag)
blijktdatde schrijver A. Jeltema, een bekend
publicistinl8eeeuwsLeeuwarden,Dirkgoed
heeft gekend en hem zelfs vriend noemde.
Dirk van Gorcum staat ook teboek als chirur-
gijn.Kennelijkhaddendeanderechirurgijns
geen bezwaren tegen zijn praktijk, want in
tegenstellingtotde meeste vanzijn voorgan-
gerszijnoverhemgeenbezwarenaangetrof-
fen in het archief van het chirurgijnsgilde.
V an Gorcums expertise lag vooral op het ter
rein van 'verwrongen' ledematen en 'ge-
kneusdenpees,ofader'.VanuitLeeuwarden
bezochthijmetzijneigenrijtuigenspanpaar-
den ook dorpen in de omtrek.
DerijkdomvanDirkvanGorcumisnietprecies
tebepalen.Eentestamentofboedelbeschrij-
vingis niet aangetroffen. Welis uit boedelbe
schrijvingenvan vroegereLeeuwarderscherp-
rechters bekend dat er meestal nogal wat
bezittingenvielenteverdelen,waaronderveel
goud- en zilverwerk. Van Gorcum was in ieder
geval kapitaalkrachtiggenoegomgeldtekun-
nenuitlenenaanhandelaren.Ookiszekerdat
hij behoor lijk veel onroerend goed bezatNa
allerlei aan-enverkopenwasDirkaanheteind
van zijn leven in bezit van een complex van
minstens vijfpandentussenWeaze,Ossekop,
BlokhuissteegenKeizersgracht.Dusvlakbij
zijnvoornaamstewerkplek:hetBlokhuisplein.
Terwij 1 grootvader J an van Gorcum zij necht-
genotenogbinnendescherprechtersfamilies
moest zoeken, konden zijn oudste zoon en
kleinkinderenmettelgenuitburgerfamilies
inhethuwelijktreden. Hethuwelijkin 1782
van Anna Christina, dedochtervanDirk, met
eentelguithetrijkeGroningerkoopmansge-
slachtReisiger zal vast als een groot succes zijn
beschouwd door de familie.
Liever scherprechter dan beul
DetermbeulwasinFrieslandeigenlijkalleen
van toepassing op de knecht van een scherp
rechter. In de regel was de knecht een zoon