Waaraan ontleent de Grote Kerkstraat haar naam?
Leova.'c^LA.It
17
Bernhard van Haersma Buma Gedurende de afgelopen maanden was in het Historisch Centrum Leeuwarden een
interessante tentoonstelling te zien over de bouw- en bewonersgeschiedenis van de
Grote Kerkstraat. Een vraag die naar aanleiding van die tentoonstelling opkomt, is:
waar is de Grote Kerkstraat, een van de oudste en aanzienlijkste straten van
Leeuwarden, eigenlijk naar genoemd?
Dat lijkt vragen naar de bekende weg,
want voor vrijwel iedereen is duidelijk,
dat de Grote Kerkstraat zijn naam aan de
Grote- of Jacobijnerkerk ontleent. Maar
er zijn ook andere geluiden. Zo zegt W.
Dolk in zijn onvolprezen boek Leeuwarder
Straatnamen, dat de naam Grote Kerk
straat is afgeleid van de vroegere Onze
Lieve Vrouwekerk, die op de hoek van het
Jacobijnerkerkhof en de Grote Kerkstraat
heeft gestaan, op de plaats van de latere
Sint Elisabethschool. J.R.G. Schuur daar
entegen verbond in zijn Leeuwarden voor
1435 de naam impliciet met de vroegere
kerk op de terp van Oldehove. Verder valt
al dadelijk op te merken, dat de naam
Grote Kerkstraat vanaf het midden van
de zestiende eeuw (1552) voorkomt, ter
wijl de Jacobijnerkerk de naam Grote
Kerk op zijn vroegst rond 1600 kan heb
ben gekregen, toen de grootste kerk van
Leeuwarden, de Sint Vitus van Oldehove,
was afgebroken. Eerder werd de Grote
Kerkstraat kortweg Kerkstraat genoemd.
Veelheid aan kerkstraten
In het volgende zal aan de hand van ver
gelijking met andere Friese steden wor
den getracht nader licht op de oorsprong
van de naam te werpen. Vrijwel alle ste
den en veel grotere dorpen in Friesland
hebben een Kerkstraat. Wanneer gaat een
straat zo heten? Er kunnen zich in princi
pe twee gevallen voordoen: het is een
straat die naar een kerk leidt, of het is een
straat, waaraan een kerk staat of die
langs een kerk loopt.
In de Friese steden met hun tot de mid
deleeuwen terugreikend stratenpatroon is
de huidige situatie als volgt: van de elf
steden zijn er drie (Leeuwarden, Sneek en
Harlingen) die twee Kerkstraten hebben,
een Grote Kerkstraat en een Kleine Kerk
straat. Dan zijn er vier met één Kerk
straat (Bolsward, Dokkum en
Hindeloopen) of Kerksteeg (Sloten). De
overige steden hebben er geen. Sommige
hebben vroeger een Kerkstraat gehad
(Stavoren, IJlst), andere nooit (Franeker,
Workum). In de laatste twee gevallen
staat de kerk zo duidelijk 'in het midden',
dat er kennelijk geen behoefte was aan
een Kerkstraat.
Kijken we nu eerst naar de steden met
twee Kerkstraten. De toevoegingen groot
en klein kunnen verschillende functies
hebben. Ze kunnen verwijzen naar ver
schillende kerken of ze kunnen een toe
voeging zijn om onderscheid te maken
tussen twee straten. Het eerste geval doet
zich voor in Sneek, het tweede in Harlin
gen.
In Sneek gaat het om twee zijstraten ter
weerszijden van de Marktstraat, vanouds
de centrale ruimte van de stad. De Grote
Kerkstraat vormt de verbinding van de
Marktstraat met de Grote Kerk. Ook de
Kleine Kerkstraat leidde naar een kerk,
de omstreeks 1840 afgebroken Kleine
Kerk, het restant van het vroegere Kruis
herenklooster. Het is duidelijk dat beide
straten hun naam aan de kerken ontle
nen. De naam Grote Kerkstraat dateert
hier overigens van later tijd dan in
Leeuwarden. De straat dankt haar ont
staan aan een 17e-eeuwse doorbraak en
De Grote Kerkstraat ter hoogte van het Princessenhof rond 1785 op een gravure van
D. de Jong naar een tekening van J. Verstege
