18
De naamgever van de Grote Kerkstraat: de Sint Vituskerk van Oldehove
ouder is de naam dus niet. Interessant is
nog, dat de naam Grote Kerk in Sneek
juist heel oude papieren heeft. Al in 1472,
lang voor de Reformatie, wordt die da gra
ta tzercka genoemd.
In Harlingen gaat het om een heel
andere situatie. Daar lag de Grote Kerk,
de zogenaamde Dom van Almenum, van
ouds excentrisch buiten de omwalling van
de haven- en handelsstad. Vanuit dit cen
trum liep een verbindingsweg naar de
kerk, de huidige Grote Kerkstraat. Een
secundaire aansluiting vanuit de stad die
nog binnen de omwalling op deze straat
aansloot, heeft de naam Kleine Kerk
straat gekregen. Als de Grote Kerkstraat
naar de Grote Kerk heet, moet bij de Klei
ne Kerkstraat een Kleine Kerk hebben
gestaan. Dat is echter niet het geval. De
tweede kerk van Harlingen, de 17e-eeuw-
se Westerkerk, stond, zoals de naam aan
geeft, aan de andere kant van de stad, in
de buurt van de haven. De toevoeging
Kleine is dus gegeven ter onderscheiding
van de oorspronkelijke Kerkstraat, die de
toevoeging Grote kreeg.
Drie kerken
Wat voor licht werpt dit op de situatie in
Leeuwarden? Als de naam Grote Kerk
straat aan de Grote Kerk zou zijn ont
leend, moet er in de buurt van de Kleine
Kerkstraat een kerk geweest zijn, die de
Kleine Kerk heette. Daarvan is echter
geen sprake. Oorspronkelijk heette deze
straat Schotstraat, waarschijnlijk naar
een schot of schutting. Als zodanig wordt
deze al in 1425 vermeld. De naam Kleine
Kerkstraat komt pas vrij laat voor (1556),
in dezelfde tijd waarin de Kerkstraat voor
het eerst Grote Kerkstraat wordt
genoemd. Dolk meent, dat de naam Klei
ne Kerkstraat is ontleend aan de nabijge
legen Sint Vituskerk, maar daar is geen
aanwijzing voor. In tegendeel, het voor
voegsel klein is daar moeilijk mee in over
eenstemming te brengen. De conclusie
moet dus zijn, dat de toevoegingen Grote
en Kleine zijn gegeven ter onderscheiding
van de twee straten en dat er oorspronke
lijk maar één Kerkstraat was.
De vraag is nu, naar welke kerk deze
straat heette. In principe zouden daarvoor
drie kandidaten in aanmerking kunnen
komen, de huidige Grote Kerk, de ver
dwenen Onze Lieve Vrouwekerk en de
eveneens verdwenen Sint Vituskerk op
het Oldehoofsterkerkhof. Bij wijze van
voorselectie moeten we bedenken, dat de
Grote Kerk een kloosterkerk was, die een
wat afzijdige functie ten opzichte van de
stedelijke gemeenschap had, dat de Onze
Lieve Vrouwekerk als parochiekerk welis
waar in de gemeenschap was geworteld,
maar geen aanzienlijk godshuis was en
dat de Sint Vituskerk de oudste en voor
naamste kerk van Leeuwarden was.
Sint Vituskerk
Wat leert nu een vergelijking met andere
steden? In Bolsward en Harlingen blijkt
het om straten te gaan, die naar de kerk
leiden. De kerk ligt op een terp, excen
trisch ten opzichte van het levendige oude
handelscentrum. Schuur heeft de ontwik
keling van de handelsterpen van Leeu
warden met name met Bolsward en Dok-
kum vergeleken, voorbeelden die hij nog
met Emden aanvult. Hij heeft zijn betoog
met overzichtelijke plattegronden verdui
delijkt. Als het gaat om de verbinding van
de handelsterp en de kerkterp, gaat
Schuur het meest uitvoerig in op Bols
ward, waar frappante overeenkomsten
met de Leeuwarder situatie zijn te vin
den. In beide plaatsen draagt de kerkterp
de naam Oldehove, in beide plaatsen is de
kerkterp veel ouder dan de eigenlijke
stadsterp(en), in beide gevallen heet de
verbindingsweg tussen de stadsterp(en)
en de kerkterp Kerkstraat. Nu bevindt
zich op de handelsterp van Bolsward geen
kerk en de Kerkstraat kan dus naar geen
andere kerk zijn genoemd dan de Marti
nikerk. De Kerkstraat begint bij het stad
huis en eindigt bij de Martinikerk. Men
mag aannemen, dat op gelijke wijze als in
Bolsward de Leeuwarder Kerkstraat naar
de Sint Vituskerk op de kerkterp Oldeho
ve heet. Zo heeft Dolk het met zijn opvat
ting, dat de Kleine Kerkstraat haar naam
ontleent aan de Sint Vituskerk, toch, zij
het via een omweg, bij het rechte eind. De
Kleine Kerkstraat ontleent haar naam
inderdaad aan de Sint Vituskerk. Niet in
tegenstelling tot de Grote Kerkstraat die
zou heten naar de Onze Lieve Vrouwe
kerk, maar als afgeleide van de Grote
Kerkstraat, die zelf naar de Sint Vitus
kerk heet.
De Grote Kerkstraat heet dus niet,
zoals men zou vermoeden, naar de Grote
Kerk. De oorspronkelijke naam was een
voudig Kerkstraat en deze leidde naar de
oudste kerk van Leeuwarden, de Sint
Vitus van Oldehove. Daaraan ontleent de
Grote Kerkstraat haar naam.
Le0Va.V3tA.1t
