Kunsthandel Sanders en het verdwenen Leeuwarder
joodse leven
3
Piet Tuik Als er een genius loei bestaat dan zwerft hij vast rond in de oude Leeuwarder
jodenbuurt in de omgeving van het knusse pleintje Bij de Put. De vroegere bedrij
vigheid en het gekrakeel van handel en neringdoen is er verstomd en de voorma
lige synagoge fungeert nu als dansschool. De Tweede Wereldoorlog doofde ook het
licht bij veel joodse ondernemers maar de gerenommeerde kunsthandel Sanders
overleefde tot in de jaren zestig van de vorige eeuw.
Joodse nieuwkomers
In 1645 geeft het stadsbestuur van Leeu
warden opdracht alle joodse ingezetenen,
vermoedelijk afkomstig uit Emden, te
registreren. Jacob de Joode, zoon van een
Emdense rabbijn, koopt in 1670 grond
voor een jodenbegraafplaats op het bol
werk noordoostelijk van de Oldehove. Al
omstreeks 1735 leven er in Leeuwarden
ruim 100 joden die hun onopvallende
synagoge in de achtertuin van het pand
Voorstreek 65A bezoeken (nu Mitra). De
joodse bevolking neemt verder toe en tus
sen 1744 en 1747 wordt er een nieuwe
sjoel gebouwd in de Sacramentsstraat.
Uitbreiding op de bestaande plek blijkt
onmogelijk omdat de noodzakelijke kap
van een fruitboom niet strookt met de
joodse leer.
Terwijl elders in onze republiek op
bepaalde plaatsen nog joden geweigerd
worden als winkelier, staat Leeuwarden
in 1759 de eerste joden het burgerrecht
toe. Overigens heeft de houding van het
stadsbestuur in de 18e eeuw tegenover de
joodse nieuwkomers enige overeenkomst
met het tegenwoordige overheidsbeleid bij
asielzoekers. Financieel draagkrachtigen
vormen een welkome aanwinst voor de
stedelijke economie en behoeftige rond
zwervende paupers worden door beper
kende maatregelen geweerd. Pas na de
instelling van gelijke burgerrechten in
1796 groeit het aantal joodse inwoners
fors. Leeuwarden ontpopt zich in de eerste
helft van de 19e eeuw als het centrum van
de joodse cultuur in noord Nederland.
Lange tijd vormt de buurt nabij de
synagoge het levendige middelpunt van
het economische leven. Joodse winkeliers,
vleeshouwers, marskramers en ande
re neringdoenden bevolken de straten
rondom het pleintje Bij de Put. Al sinds
mensenheugenis is er in Leeuwarden een
vrijdagsmarkt waaraan joodse kooplieden
kunnen deelnemen zonder de sabbat te
ontheiligen. Oudere Leeuwarders zullen
zich ook de zaterdagavondmarkt op de
Nieuweburen herinneren.
De voortgaande assimilatie zorgt ervoor
dat de joodse inwoners in de 19e en 20e
eeuw steeds meer uitwaaieren over de
gehele stad. Vanaf 1861, na de invoering
van de Wet op het lager onderwijs, bezoe
ken ook de joodse kinderen de diverse
Leeuwarder stadsscholen in plaats van
een eigen specifieke joodse school. Wel
blijft het speciale godsdienstonderwijs
in handen van de joodse gemeente. Eind
1883 kan daarvoor echter geen schoolge
bouw meer van de gemeente Leeuwarden
worden gehuurd, omdat de gemeentescho
len voortaan intensiever gebruikt worden
wegens invoering van het leervak gym
nastiek. Daarom wordt op 13 december
1886 een nieuw schoolgebouw in gebruik
genomen, genoemd naar de in datzelfde
jaar overleden opperrabbijn Dusnus.
Joodse inwoners van Leeuwarden wor
den geaccepteerd en nieuwkomers vinden
betrekkelijk eenvoudig hun plaats in de
stad.
Salomon Sanders, een jonge joodse
ondernemer
Salomon Sanders wordt op 25 maart
1866 geboren in Sneek en leert het vak
van spiegel- en lijstenmaker bij familie in
Rotterdam. Op 24 augustus 1889 opent
hij in Leeuwarden zijn fabriek, magazijn
en winkel van spiegels, lijsten, schilde
rijen en aanverwante artikelen. Tevens is
er een 'inrichting voor reparatiën, foeliën
(spiegels van achteren bedekken met een
dun laagje zilverblik) en vergulden met
encaderment in ieder genre'. De jonge
ondernemer huurt het pand Wortelhaven
83, tegenover het toenmalige postkantoor
op de hoek Eewal/Wortelhaven. Wegens
verkoop van het pand moet hij al spoe
dig uitkijken naar een andere locatie en
Sanders vestigt zich in 1890 in de Sint
Jacobsstraat 1. Hij trouwt op 22 juni
1892 in Rotterdam met Henriëtte Haag
man, dochter van een passementwerker.
De sterren staan niet gunstig want zijn
Salomon Sanders
Spiegel fabrikant, kunsthandelaar
