ER NOG VOOR DE OORLOG WOONDEN ACHTHONDERD JODEN IN LEEUWARDEN VOOR LEEUWARDEN EN DE WIJDE WERELD ER OMH Een uitgave van Fenno Schoustra's Publiciteitskantoor Vredeman de Vriesstraat 1 OSSE NUMMERS Eedactie, administratie en advertentieafdeling: Vredeman de Vriesstraat 1 a.d. Emmakade Telefoon 20302 Postgiro 98 10 62 Bankrelatie: Baiffeisenbank 'T KLEINE KEANTSJE Abonnements prijs: f 3,75 per half jaar f 7,50 per jaar v. h. buitenland f 10,- per jaar 40 CENT Vijfde jaargang 20-9-1969 NUMMER 103 i De verschrikkingen van de oorlog, de gruwelijke Joden- i vervolgingen, hebben het i aantal Israëlieten ook in I Friesland schrikbarend I doen dalen. Slechts 10 pro- I cent van de weggevoerden is teruggekomen in Leeuwax- I den. Dat betekent, dat maar 1 80 Leeuwarder Joden de oor- I log hebben overleefd. En 1 toch hebben de Friezen méér voor dit vervolgde volk ge daan dan wie ook. I in het begin van 1900 telde heel I Friesland 1700 Joden. Vlak voor I de oorlog woonden in Leeuwar- I den ongeveer 800 Joden. Er kwamen slechts 120 terug, die I zich bijna allen in Leeuwarden vestigden. Het zelfstandig ge- I worden Israël werkte als een I zuigkracht op alle verspreide I Israëlieten. Ook vanuit Friesland I gingen er velen terug naar het I land van hun voorvaderen. Som- I migen hadden het nog nooit ge- I zien. Behalve Israël kozen ook I velen Amerika als emigratie- I land en vervolgens ging ook een I aantal Friezen naar de randstad Holland. I Joden zijn er altijd geweest in I Friesland. Reeds ten tijde van I de Romeinen wordt melding ge- I maakt van de Judaeën, die als I een zwern bijen rond een ho- I ningpot achter de legers aan- I trokken, belust op handeltjes I met de rovende en plunderende I soldaten. Overal waar handel I was, daar waren ook Joden en I daar waar de handel geen bete- I kenis had, daar waren ook geen I Joden te vinden. De meeste Jo- I den kwamen echter in 1595 naar I de Lage Landen, als gevolg van I de bloedige vervolgingen in I Spanje en Portugal. I Vrijheid I Met honderden kwamen ze on- I ze havens binnen, want hier I werd hen vrijheid geboden. Er I waren er teveel. Zoveel dat niet I iedereen een bestaan kon vin- I den in de handel. Ander werk I was hen ook verboden, omdat I de gilden bang waren voor al te I veel concurrentie. Daarom werd I besloten meer spreiding toe te passen en zo gebeurde het dat in de jaren 1644—1645 enige Is raëlitische gezinnen naar Leeu- warden kwamen. Stilzwijgend werden zij geduld onder de bur- i gers. Een enkele strenge Calvi nist tiok van leer tegen deze nieuwe burgers, echter zonder succes. Het westeinde der Nieu- weburen, het stadsdeel dat na de uitleg van de vesting in de 16e eeuw is ontstaan, kregen de Joden als woongedeelte aange wezen. Het duurde tot 1670 voor de Joodse Gemeenschap een ei gen begraafplaats toegewezen kreeg. Zij hadden dit te danken aan een Jood die bijzonder bij de autoriteiten in de gunst heeft gestaan. Hij kocht een langwerpig stuk land achter de Butterhorne of Boterhoek tegen de glooiing van het bolwerk. In de officiële stuk ken wordt gesproken van „Ja cob, de Joode met syne familie ende een neef van Collum". Dit kerkhof werd in 1739, 1760 en 1771 vergroot. In 1838 werd het De synagoge Het aantal Joden nam snel toe, alhoewel hun aantal in verhou ding met de bevolking nooit groot is geweest. In 1798 woon- kleine synagoge een flinke syna goge, die op 1 maart 1805 werd ingewijd. In 1830 telde Friesland 1555 Joden. Dit aantal steeg in 1879 tot ''-203, maar daarna kwam er een kentering. In 1939 opgenomen. Dertien gemeenten hadden echter minder dan 50. Leeuwarden en Harlingen waren de enige plaatsen met een be langrijk aantal. Vooral in Har lingen woonden eind vorige eeuw veel Joden. Het aantal Jo den in Friesland was in verhou ding met de rest van Nederland echter zeer gering. Samen met Zeeland vormde Friesland de provincie met de minste Joden. In 1937 werden slechts n Jood se kinderen geboren. Oorzaak of gevolg? Is het vertrek van Joden uit be paalde streken of steden de oor zaak van een economisch verval of is het vertrek der Joden een gevolg van ecnomisch verval? Van Harlingen is bekend dat het eind vorige eeuw een bloei periode meemaakte. Er woonden toen ook veel Joden. In het be gin der 20ste eeuw vertrokken de meeste Joden uit de Friese Havenplaats, en meer en meer verflauwde de economische po sitie. Het feit dat Friesland ook nooit veel Joden heeft gehad, kan ook het gevolg zijn, dat on ze provincie lange tijd alleen de landbouw als bestaansbron had, dit in tegenstelling met Gronin gen, dat veel vroeger dan Leeu warden ook industrie aantrok. In Groninge,n waren de Joden veel talrijker. Oorzaak of gevolg? In een artikel in de Leeuwarder Courant van 1939 betreurt een onbekende schrijver het verdwij nen der Joden. „Op deze manier missen wij een eigenaardig ca chet. Boeren en Joden geven immers een grote tegenstelling". In dit zelfde artikel vlak voor de oorlog, de meest schrikba rende tijd voor dit oude volk wordt de stelling weerlegt alsof het Jodendom een al te grote invloed zou uitoefenen op het maatschappelijk leven. Herkent u ze nog? Roosje Cohen, het overbekende Joodse negotievrouwtje, lekker in de zon op een vrijdag in de Langemarktstraat. Potloden, pinda's, chocola, Roosje had van alles te koop. De foto is gemaakt door de heer J. H. H. Goes, die nu aan de Langemarkt straat het Hotel De Vier Leeuwen en de Bar d'Exclusive exploiteert. opgeheven en verplaatst naast de algemene begraafplaats. Het reinigingshuisje op de oude be graafplaats aan de Boterhoek zou als tekst hebben gehad: „Haji lódoen lómoes waha meij- sim lahachie jous". De mens is geboren om te leven en hij leeft om te sterven. den er in Friesland 450 Joden. Men had intussen al een eigen synagoge. Het was een pandje aan de Sacramentsstraat. In 1803 kocht de Joodse Gemeente vier oude panden aan voor ongeveer 6000,- waaronder ook het pand van hun synagoge. Alles werd afgebroken en er verrees rond de vlak voor de oorlog dus telde Friesland nog geen duizend Joden, namelijk 907. Nederland was in datzelfde jaar het tweede vaderland voor 112.000 Joden. Van alle Nederlandse Joden woonde bijna 6o°/o in Amster dam. In Friesland hadden 14 ge meenten Joden in hun registers Er moet Zeer onlangs in een van de zalen van de Harmonie een causerie gehouden zijn over draadloze telegrafie. Een hoog geleerde heer uit Amsterdam hield er een lang betoog, waarin hij de draadloze telegrafie prees als een moderne vorm van het in 1832 door de Amerikaan Sa muel Morse uitgevonden sy steem van telegraferen door middel van morsetekens. Aan het eind van zijn inleiding stond er, achter in de zaal, een onop vallend, klein en oud kereltsje op om de professor attent te maken op een klem misverstand. „Alles goed en wel perfestor" zei hij, „mar wete jou niet, dat ze drieduzend jaar voor Chris tus oek al draadloze telegrafie hadden? Dat is bewezen oek: nooit hewwe ze later een draad viene kannen

Historisch Centrum Leeuwarden

’t Kleine Krantsje, 1964-1997 | 1969 | | pagina 1