ER NOG
VOOR DE OORLOG WOONDEN
ACHTHONDERD JODEN IN LEEUWARDEN
VOOR LEEUWARDEN EN DE WIJDE WERELD ER OMH
Een uitgave van
Fenno Schoustra's Publiciteitskantoor
Vredeman
de Vriesstraat 1
OSSE NUMMERS
Eedactie,
administratie en
advertentieafdeling:
Vredeman de
Vriesstraat 1
a.d. Emmakade
Telefoon 20302
Postgiro 98 10 62
Bankrelatie:
Baiffeisenbank
'T KLEINE KEANTSJE
Abonnements
prijs:
f 3,75 per half
jaar
f 7,50 per jaar
v. h. buitenland
f 10,- per jaar
40 CENT
Vijfde jaargang
20-9-1969
NUMMER 103
i De verschrikkingen van de
oorlog, de gruwelijke Joden-
i vervolgingen, hebben het
i aantal Israëlieten ook in
I Friesland schrikbarend
I doen dalen. Slechts 10 pro-
I cent van de weggevoerden is
teruggekomen in Leeuwax-
I den. Dat betekent, dat maar
1 80 Leeuwarder Joden de oor-
I log hebben overleefd. En
1 toch hebben de Friezen méér
voor dit vervolgde volk ge
daan dan wie ook.
I in het begin van 1900 telde heel
I Friesland 1700 Joden. Vlak voor
I de oorlog woonden in Leeuwar-
I den ongeveer 800 Joden. Er
kwamen slechts 120 terug, die
I zich bijna allen in Leeuwarden
vestigden. Het zelfstandig ge-
I worden Israël werkte als een
I zuigkracht op alle verspreide
I Israëlieten. Ook vanuit Friesland
I gingen er velen terug naar het
I land van hun voorvaderen. Som-
I migen hadden het nog nooit ge-
I zien. Behalve Israël kozen ook
I velen Amerika als emigratie-
I land en vervolgens ging ook een
I aantal Friezen naar de randstad
Holland.
I Joden zijn er altijd geweest in
I Friesland. Reeds ten tijde van
I de Romeinen wordt melding ge-
I maakt van de Judaeën, die als
I een zwern bijen rond een ho-
I ningpot achter de legers aan-
I trokken, belust op handeltjes
I met de rovende en plunderende
I soldaten. Overal waar handel
I was, daar waren ook Joden en
I daar waar de handel geen bete-
I kenis had, daar waren ook geen
I Joden te vinden. De meeste Jo-
I den kwamen echter in 1595 naar
I de Lage Landen, als gevolg van
I de bloedige vervolgingen in
I Spanje en Portugal.
I Vrijheid
I Met honderden kwamen ze on-
I ze havens binnen, want hier
I werd hen vrijheid geboden. Er
I waren er teveel. Zoveel dat niet
I iedereen een bestaan kon vin-
I den in de handel. Ander werk
I was hen ook verboden, omdat
I de gilden bang waren voor al te
I veel concurrentie. Daarom werd
I besloten meer spreiding toe te
passen en zo gebeurde het dat
in de jaren 1644—1645 enige Is
raëlitische gezinnen naar Leeu-
warden kwamen. Stilzwijgend
werden zij geduld onder de bur-
i gers. Een enkele strenge Calvi
nist tiok van leer tegen deze
nieuwe burgers, echter zonder
succes. Het westeinde der Nieu-
weburen, het stadsdeel dat na
de uitleg van de vesting in de
16e eeuw is ontstaan, kregen de
Joden als woongedeelte aange
wezen. Het duurde tot 1670 voor
de Joodse Gemeenschap een ei
gen begraafplaats toegewezen
kreeg. Zij hadden dit te danken
aan een Jood die bijzonder bij
de autoriteiten in de gunst heeft
gestaan.
Hij kocht een langwerpig stuk
land achter de Butterhorne of
Boterhoek tegen de glooiing van
het bolwerk. In de officiële stuk
ken wordt gesproken van „Ja
cob, de Joode met syne familie
ende een neef van Collum". Dit
kerkhof werd in 1739, 1760 en
1771 vergroot. In 1838 werd het
De synagoge
Het aantal Joden nam snel toe,
alhoewel hun aantal in verhou
ding met de bevolking nooit
groot is geweest. In 1798 woon-
kleine synagoge een flinke syna
goge, die op 1 maart 1805 werd
ingewijd. In 1830 telde Friesland
1555 Joden. Dit aantal steeg in
1879 tot ''-203, maar daarna
kwam er een kentering. In 1939
opgenomen. Dertien gemeenten
hadden echter minder dan 50.
Leeuwarden en Harlingen waren
de enige plaatsen met een be
langrijk aantal. Vooral in Har
lingen woonden eind vorige
eeuw veel Joden. Het aantal Jo
den in Friesland was in verhou
ding met de rest van Nederland
echter zeer gering. Samen met
Zeeland vormde Friesland de
provincie met de minste Joden.
In 1937 werden slechts n Jood
se kinderen geboren.
Oorzaak of gevolg?
Is het vertrek van Joden uit be
paalde streken of steden de oor
zaak van een economisch verval
of is het vertrek der Joden een
gevolg van ecnomisch verval?
Van Harlingen is bekend dat
het eind vorige eeuw een bloei
periode meemaakte. Er woonden
toen ook veel Joden. In het be
gin der 20ste eeuw vertrokken
de meeste Joden uit de Friese
Havenplaats, en meer en meer
verflauwde de economische po
sitie. Het feit dat Friesland ook
nooit veel Joden heeft gehad,
kan ook het gevolg zijn, dat on
ze provincie lange tijd alleen de
landbouw als bestaansbron had,
dit in tegenstelling met Gronin
gen, dat veel vroeger dan Leeu
warden ook industrie aantrok.
In Groninge,n waren de Joden
veel talrijker. Oorzaak of gevolg?
In een artikel in de Leeuwarder
Courant van 1939 betreurt een
onbekende schrijver het verdwij
nen der Joden. „Op deze manier
missen wij een eigenaardig ca
chet. Boeren en Joden geven
immers een grote tegenstelling".
In dit zelfde artikel vlak voor
de oorlog, de meest schrikba
rende tijd voor dit oude volk
wordt de stelling weerlegt alsof
het Jodendom een al te grote
invloed zou uitoefenen op het
maatschappelijk leven.
Herkent u ze nog? Roosje Cohen, het overbekende Joodse negotievrouwtje, lekker in de
zon op een vrijdag in de Langemarktstraat. Potloden, pinda's, chocola, Roosje had van
alles te koop. De foto is gemaakt door de heer J. H. H. Goes, die nu aan de Langemarkt
straat het Hotel De Vier Leeuwen en de Bar d'Exclusive exploiteert.
opgeheven en verplaatst naast
de algemene begraafplaats. Het
reinigingshuisje op de oude be
graafplaats aan de Boterhoek
zou als tekst hebben gehad:
„Haji lódoen lómoes waha meij-
sim lahachie jous". De mens is
geboren om te leven en hij leeft
om te sterven.
den er in Friesland 450 Joden.
Men had intussen al een eigen
synagoge. Het was een pandje
aan de Sacramentsstraat. In 1803
kocht de Joodse Gemeente vier
oude panden aan voor ongeveer
6000,- waaronder ook het pand
van hun synagoge. Alles werd
afgebroken en er verrees rond de
vlak voor de oorlog dus
telde Friesland nog geen duizend
Joden, namelijk 907. Nederland
was in datzelfde jaar het tweede
vaderland voor 112.000 Joden.
Van alle Nederlandse Joden
woonde bijna 6o°/o in Amster
dam. In Friesland hadden 14 ge
meenten Joden in hun registers
Er moet Zeer onlangs in een van
de zalen van de Harmonie een
causerie gehouden zijn over
draadloze telegrafie. Een hoog
geleerde heer uit Amsterdam
hield er een lang betoog, waarin
hij de draadloze telegrafie prees
als een moderne vorm van het
in 1832 door de Amerikaan Sa
muel Morse uitgevonden sy
steem van telegraferen door
middel van morsetekens. Aan
het eind van zijn inleiding stond
er, achter in de zaal, een onop
vallend, klein en oud kereltsje
op om de professor attent te
maken op een klem misverstand.
„Alles goed en wel perfestor"
zei hij, „mar wete jou niet, dat
ze drieduzend jaar voor Chris
tus oek al draadloze telegrafie
hadden? Dat is bewezen oek:
nooit hewwe ze later een draad
viene kannen